Psixologiya fani predmeti va vazifalari Psixologiyaning tarixan shakllanishi va rivojlanishi

46.Idrok va sezgining xususiyatlari
Idrok sezgi a'zolari asosida vujudga keiadi. Har bir idrok jarayonida
bir necha sezgi a'zosi ishtirok etadi. Lekin ulardan biri eng muhim o’rinda turadi.
Masalan, suratni idrok qilishda ko’rish organi, musiqa va nutqni idrok qilishda eshitish organi yetakchilik qiladi. Idrok jarayonida qaysi sezgi a’zosining yetakchilik rolini o’ynashiga qarab, idrokni bir necha turlarga ajratish mumkin. Masalan, ko’rish idroki, eshitish idroki, hid bilish idroki, ta'm bilish idroki va boshqalar- Bundan tashqari idrokning aralash turi ham mavjud bo’lib, bunda bir necha analizator birgalikda ishtirok etadi. Masalan, kinofilmni idrok qilishda ko’rish va eshitish sezgisi ishtirok etadi. Tevarak atrofdagi narsa va hodisalar bir-biriga bog’liq. Ular muayyan makonda ma'lum vaqtda sodir bo’ladi. Shuningdek, ular bir-birlariga idrok qiluvchiga nisbatan ma'lum munosabatda shakl, hajm va boshqa xossalarga egadir.
Sezgilar eng oddiy elementar psixik jarayondir. Idrok esa sezgilarga qaraganda murakkab psixik jarayon qisoblanadi. Idrokning murakkabligi quyidagiiarda ifodalanadi: Har bir idrok tarkibiga ayni vaqtda bir necha sezgi kiradi. Masalan, qovunni
idrok qilish, bunda quyidagi sezgilar ishtirok etadi, qovunning shakli va rangini aks ettiruvchi ko’rish sezgisi, hidini aks ettiruvchi hid sezgisi, mazasini aks ettiruvchi ta’m bilish sezgisi, harakatini aks ettiruvchi teri sezgisi va boshqalar.Bu sezgilar tahlil yordamida ajratib olinadi va idrokning perseptiv tomonini tashkil qiladi. Ular ishtirokida narsaning barcha xossalari bir butun holda aks ettiriladi. Bu esa idrokning perseptiv tomonini tashkil qiladi.
Har bir idrok tarkibiga kishining o’tmishda hosil qilingan bilim va tajribalari
kiradi.

47. Idrok turlari.
Idrokni klassifikasiya qilishda quyidagi 3 ta muhim tomoni hisobga oiinishi
kerak va ular quyidagi jadvalda keltirilgan.
> Idrok jarayonida qaysi analizatoming yetakchi rol ofynashiga qarab:
ko’rish, eshitish, teri tuyish knestezik harakat hid bilish va ta'm bilish idroklari bir-biridan farq qiladi.
> Yashash shakllariga qarab idrok: fazoni vaqtni va harakatni idrok qilishga
bo’linadi.
> Idrok faollik darajasiga qarab: ixtiyorsiz va ixtiyoriy shakllarga bo’linadi.
Bunga sabab idrokning diqqat bilan uzviy bog’liqligidir. Diqqat idrokning
faoiligini oshiradi hamda idrokning mukammal, ravshan, aniq bo’lishiga
xizmat qiladi.Ma’lumki idrok odatda ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo’ladi. Ixtiyorsiz idrok hamisha ixtiyorsiz diqqat bilan bog’liq bo’lib. muayyan bir maqsadsiz, hech qanday iroda kuchi sarf qilinmasdan amalga oshiriladi. Ixtiyorsiz idrok biror narsani to’satdan, ta'sir etayotgan narsalarning boshqa narsalardan keskin farq qilishi, haddan tashqari originalligi, yorqinligi natijasida yuzaga keladi.