Psixologiy asi

Bolalar yashashni hayotdan o'rganadilar. Agar bola tanqid qilinaversa,
nafratlanishga, adovatda yashasa, tajovuzkorlikka o'rganadi, masxara
qilinsa, u indamas, odamovi bo'lib qoladi, hadeb tanqid qilinaversa, u o ‘zini
gunohkor his qilib o‘sadi. Agar sabr-toqat, xotirjamlik bilan o‘stirilsa, u
boshqalarni tushunishni, maqtalsa, u minnatdor bo'lmoqlikni o'rganadi. Agar
bola vijdoniylik va halollikda ulg'aysa, u adolatli bo‘lishni, xavfsizlikda
yashasa hamda qo‘llab-quwatlansa, unda o'z kuchiga ishonch paydo bo‘ladi
va boshqa insonlarga ishonish lozimligini o'rganadi.
X o 'sh , gip erak tiv sindrom ning s a b a b la ri n im alard a n ib o rat? 
H o m ila d o rlik p ay tid ag i tu rli k a s a llik la r (anem iya, avitam in o z, 
infeksiyalar, aroqxo'rlik, chekish, nevrologik kasalliklar va h.k), tug'ish 
paytidagi asoratlar, go'daklik davridagi kasalliklar va albatta, ota-ona 
orasidagi urush-janjallar, n o to 'g 'ri tarbiya bu sindrom ning asosiy 
sabablaridandir.
Giperaktiv sindromning asosiy belgilari bola irodasi, his-tuyg'ulari 
va xulq-atvorining buzilishidan iborat. Shuningdek, bu holat quyida 
ko'rsatilgan holatlarda ham yaqqol namoyon bo'ladi:
1
) impulsiv harakatlar.
2
) bir joyda tinch o'tira olmaslik;
24

---

3) boshlagan o'yinni oxiriga yetkazmaslik;
4) birovning (ayniqsa, ota-onaning) gapiga quloq solmaslik;
5) o‘z bilganidan qolmaslik, qaysarlik;
6
) diqqatning pasayishi, uquvsizlik;
7) atrofdagilar ishi va boshqa bolalar o ‘yiniga aralashish, ularga xalaqit 
berish;
8
) tez-tez janjal chiqarish, ukalariga azob berish yoki ularga butunlay 
befarqlik;
9) o ‘zining narsalarini bog‘cha, m aktab yoki boshqa joyda unutib 
qoidirish;
10
) berilgan savolga shoshib javob berish;
1 1
) tez xafa bo‘lish, yig'loqilik;
1 2
) enurez;
13) boshi og‘rib turishi;
14) fikrining tez chalg‘ ishi;
15) sergaplik.
Giperaktiv bolalarning aksariyati o'z tengqurlaridan zehni o ‘tkirligi 
bilan ajralib turadi. Shunday bo‘lsa-da, ularning nutqi yaxshi bo‘lmasligi, 
nozik h a ra k a tla r ta la b qiluvchi ish la rn i bajarish yoki yangi 
mashg‘ulotlarni o ‘zlashtirishda qiynalishlari mumkin. Ularning ba’zilari, 
um um an, rasm solishga n o 'n o q b o ‘lsa, boshqa birlari (ayniqsa, 
chapaqaylari) juda kuchli rassom bo‘lishadi. Yuqorida sanab o'tilgan 
simptomlarning 70 foizi aniqlangan bolalarga giperaktiv sindrom tashxisi 
qo'yiladi.
Oila a ’zolarining bunday bolalar bilan to ‘g‘ri munosabatda boMishi 
juda katta aham iyatga ega. G iperaktiv boladagi ortiqcha impulsiv 
harakatlami pasaytirish va ularni bir maromga keltirish ota-onadan katta 
sabr-toqat talab qiladi. Ularning tarbiyasida bir tom ondan keraksiz 
qattiqqo'llikni, ikkinchi tomondan esa ortiqcha rahmdillikni kamaytirish 
kerak. Chunki o ‘ta qattiqqo‘llik bolani battar qaysar va o‘jar qilib qo‘ysa, 
o ‘ta rahmdillik undagi yig'loqilik va erkalikni kuchaytiradi. Bolani hadeb 
urib-so‘kaverish unda butun umrga og‘ir ruhiy jarohatlar qoldiradi. 
Bolaga qo'yilgan talab uning yoshiga mos bo'lishi va undan o ‘zi bajara 
olmaydigan ishlarni talab qilmaslik kerak. Bola tarbiyasi haqida uning 
yonida bahslashmaslik kerak. Tarbiya faqat tanbehdan iborat bo‘lmasligi 
va boladagi har bir kamchilik unga yotig'i bilan tushuntirilishi zarur.
Psixolog ota-onaga giperaktiv bolani davolash uzoq vaqt davom 
etishini tushuntirishi va aniq ko‘rsatmalar berishi zarur. Bolaning xulq- 
atvoridagi o'zgarishlarni faqat so‘z bilan emas, balki uning fikrini 
chalg‘ituvchi ishlar bilan davolash o ‘ta muhimdir. Buning uchun bola 
turli to‘garaklar va sportningo‘zi istagan turiga (suzish, gimnastika, tennis,
25

---

futbo] va h.k) qatnashishi lozim. Sport bolaning xulq-atvoriga keskin 
ijobiy ta ’sir k o 'rsa ta d i. Bolani sportga berishdan oldin uni tibbiy 
ko'rikdan o'tkazish va aniqlangan kasalliklarni o'z vaqtida davolash 
zarur. Chunki k o 'p hollarda giperaktiv sindrom boladagi bosh miya 
kasalliklari va turli surunkali infeksiyalar (tonzilit, gaymorit, otit va h.k) 
asoratidan ham bo'lishi mumkin. Nevrolog olimlar boladagi giperaktiv 
sindrom ning as! sababi bosh miya b a ’zi to 'q im ala rin in g tu g 'm a 
yetishmovchiligi va notekis rivojlanishi (sababli) deb ham qaramoqdalar. 
Bunday paytlarda, odatda, miyaning minimal disfunksiyasi tashxisi 
qo'yiladi. Ammo psixologlar bu fikmi inkor qilmagan holda