Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

Ъ
болаларнинг билим, малака ва кўникмаларни 
ўзлаштирип 
борасидаги фаол билиш фаолиятини, бу фаолият устидан педа* 
гогик раҳбарликни амалга оширишни ўз ичига олади. Уқитип] 
жараёни узвий бирликдаги таълим бериш, тарбиялаш ва ри- 
вожлантириш вазифаларини бажаради.
Тарбиялаш жамият эҳтиёжларига мувофиқ равишда шахс- 
нинг ёки унинг алоҳида сифатларининг шаклланиш жараёнини 
мақсадга йўналтирилган ҳолда узлуксиз, 
ташкилий 
тарзда 
бошқариш демакдир.
Қайта тарбиялаш жараёнида нутқий 
фаолияти бузилгак 
кишиларнинг ўзига хос муҳим хусусиятларини тузатиш ишлари 
амалга оширилади.
Бош мия маълум қисмининг 
хасталашуви 
ҳолларидаги 
логопедик ишларда бузилган нутқий ва нутқсиз вазифаларни 
тиклашга қаратилган тикловчи таълимдаЦ 
фойдаланилади. 
Бундай таълим асосида ҳаракатнинг сақланиб қолган қисмига 
таяниш ва барча функционал системани қайта қуриш ётади, 
«Нутқни тиклаш» атамаси афазия давридаги нутқ бузилишининг 
аксинча ривожланишини белгилаш учун қўлланилади.
Логопедик таъсир нутқ бузилишларини 
бартараф этишга 
(масалан, дислексияда), тўғрилашга (масалан, товушни қўйиш) 
ҳам, нутқсиз бузилишларнинг салбий 
аломатларини (руҳий 
хусусиятларини) йўқотишга ҳам қаратилган бўлиши мумкин.
Савол ва топгиириқлар
1. Логопедияни фан сифатида таърифлаб беринг. Логопе- 
диянинг предмети, объекти ва аҳамиятини шарҳланг.
2. Логопедиянинг мақсад ва вазифалари нималардан ибо- 
рат?
3. Логопедия қайси фанлар билан боғланган?
4. Логопедиянинг методологик асослари, унинг принцип ва 
методларини очиб беринг.
5. Логопед шахсига таърйф беринг.
6. Логопедия фанининг асосий тушунчани дараж алаш аппа- 
ратини таърифланг.

---

■-----Волаларда нутқ бузилишини юзага келтирувчи сабаблар
ичида ташқи (экзоген) ва ички (эндоген) омиллар, шунингдек 
атроф-муҳитнинг ташқи шароитлари фарқ қилинади.
Нутқий нуқсоннинг турли сабабларини кўриб чиқишда эво- 
люцион-динамик ёндошилади. 
Бу нуқсоннинг юзага келиш 
жараёнини таҳлил қилишдан, аномал ривожланишининг уму- 
мий қонуниятларини ва ҳар бир ёш даврида нутқнинг ривож- 
ланиш қонуниятларини ҳисобга олишдан иборатдир (И. М. Се- 
ченов, JI. В. Внготский, В. И. Лубовский).
Шунингдек боланинг теварак-атрофидаги шароитни алоҳида 
ўрганиш талаб қилинади.
Психик (шу билан бирга нутқий) жараёнларнинг шаклла- 
нишида биологик ва социал жараёнларнинг бирлиги принципи 
нутқий системанинг ривожланишига — нутқий муҳит, муомала, 
эмоционал алоқа ва бошқа факторларнинг таъсирини аниқлаш 
имконини беради. Эшитиши норМал бўлган боланинг кар-соқов 
ота-она қўлида тарбияланувчи, сурункали касал бўлиб тез-тез 
касалхоналарда даволанувчи болаларда нутқнинг ривожлан- 
май қолиши, оилада узоқ вақт давом этувчи руҳий шикастла- 
ниш ва икки тиллик болада дудуқланишнинг юзага келишига 
сабаб бўлиши нутқий муҳитнинг нутқ ривожланишига салбий 
таъсир кўрсатишига мисол бўлади.
Болалардаги нутқий нуқсонларнинг асосий сабаблари:
1. Эмбрион ривожланиш давридаги турли хил патология- 
лар;
2. Ҳомиладорлик вақтидаги токсикозлар, вирусли ва эндо- 
крин касалликлар, жароҳатлар, қоннинг резус-факторга мос 
келмаслиги;
3. Туғруқ вақтидаги шикастланиш ва асфиксия;
4. Бола ривожланишининг биринчи йилидаги бош мия касал- 
ликлари (менингит, энцофамит).
5. Миянинг чайқалиши билан бирга содир бўладиган бош 
мия жароҳатлари.
6. Наслий факторлар.
Бундай ҳолларда нутқ бузилишлари умумий нерв система 
бузилишларининг бир қисмини ташкил этиб, интеллектуал ва 
ҳаракат камчиликлари билан бирга кузатилади.
7. Социал-маиший шароитнинг ёмонлиги. Бу ҳолат микро- 
социал педагогик қаровсизликка, вегетатив дисфункцияга, эмо- 
ционал-иродавий муҳитнинг бузилишларига ва нутқнинг ривож- 
ланмай қолишига сабаб бўлади.
Юқорида кўрсатиб ўтилган сабаблар, айрим ҳолларда улар- 
нинг биргаликда қўшилиб келиши нутқнинг турли томонлари- 
нинг бузилишига сабаб бўлиши мумкин.
Ҳамма нутқ бузилишлари келиб 
чиқишига 
кўра 
икки 
гуруҳга бўлинади:

---

1. Органик характердаги нутқ бузилишлари.
2. Функционал характердаги нутқ бузилишлари.
Органик нутқ бузилишлари ўз навбатида маълум жойнинг 
зарарланишига кўра марказий ва переферик характерда бўлади.