Pedagogika instituti rivojlanish biologiyasi

11-12. ma’ruza Sitoplazma kiritmalari va yadro tarkibi
O`zak (yunon. - caruon, lotin. - nucleus) hujayraning muhim tarkibiy qismi va uning vazifalari hujayrada yuz beradigan oqsil biosintezi bilan chambarchas bog`liq (10-rasm).

O`zakda irsiy informatsiya (axborot) o`zgarmasdan saqlanadi. Bu hol o`zakda DNK molekulalarining qaytadan hosil.

	10-rasm. Hujayra o’zagi: A-qon hosil qiluvchi hujayra o’zagining electron mikrofotografiyasi (16.000 marta kattal). 1-o’zak qobig’i; 2-qobiqdagi poralar; 3-xromatin parchalari; 4-o’zakcha; 5-granulyar sitoplazmatik to’r (Fauset bo’yicha). Б- interfazadagi hujayraning o’zagi; 2-o’zakning yuza apparati; 2,3-o’zak qobig’ining tashqi va ichki membranalari; 4-zich plastinka; 5-pora kompleksi; 6-ribosomalar; geteroxromatin; 8-euxromatin; 9-o’zak matriksining elementlari; 10-RNP zarrachalari; 11-o’zakcha; 12-o’zakcha atrofi xromatini (Zavarzin va Xazarova bo’yicha).

bo`lishi, ya`ni reduplikatsiyasi natijasida amalga oshadi. Mitoz bo`linishidan keyin paydo bo`lgan har bir hujayra sifat va miqdor jihatdan tamomila bir xil genetik informatsiya oladi. O`zakda hujayraning oqsil sintezlovchi apparati ham yaratiladi. Bu jarayon o`zakning DNK molekulalarida informatsion, transport va ribosomal RNK sintezlanishi, o`zakda sintezlangan ribosomal RNK bilan sitoplazmada sintezlanib o`zakka o`tgan ribosomal oqsillar birikishi natijasida ribosomal subbirliklar hosil bo`li-shini o`z ichiga oladi. Shunday qilib o`zak struktu-ralari nuklein kislotalar va oqsillar sintezida asosiy ahamiyatga ega.

O`zak eukariot hujayra-larning doimiy tarkibiy qismi bo`lib, odatda bir, ayrim hollarda bir necha o`zak mavjud. O`zakning kattaligi hayvon organizmining turiga, yoshiga, to`qimalar tipi va funksional holatiga bog`liq. O`zak tipidagi (ya`ni o`zagi katta) va sitoplazma tipidagi (sitoplazmasi ko`p) hujayralar farq qilinadi. O`zakning shakli, odatda, hujayraning shakliga bog’liq, lekin murakkab o`zakli hujayralar (masalan, leykotsitlar) ham uchraydi.

O`zak uni sitoplazmadan ajratib turuvchi qobiq - kariolemma, o`zak plazmasi - karioplazma va o`zakchadan iborat. Xromatin karioplazmaning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.

Kariolemma ikkita - ichki va tashqi o`zak membranalaridan iborat. Bu ikkala membrana perinuklear bo`shliq vositasida bir-biridan ajralib turadi. Kariolemmaning membranalari o`z tuzilishiga ko`ra, boshqa hujayra membranalaridan farq qilmaydi. Kariolemma tashqi membranasini sitoplazmatik to`r bilan bevosita aloqasi mavjud bo`lishi mumkinligi, gialoplazma tomonidagi yuzasida poliribosomalar saqlashiga ko`ra, sitoplazmatik to`r membrana sistemasiga kiritish mumkin. Ichki membrana esa o`zakdagi xromatin modda bilan aloqador bo`ladi. O`zak qobig`ida xarakterli strukturalar - teshik (pora)lar mavjud. Ular kariolemma membranalarining o`zaro qo`shilishi natijasida hosil bo`ladi. Teshiklarning diametri 80-90 nm, bu teshikda murakkab tuzilgan donador va tolador strukturalar bor. Hujayrada moddalar almashinuvi qanchalik yuqori bo`lsa, kariolemma teshiklarining soni ham shuncha ko`p bo`ladi.

Karioplazmaning turli bo`yoqlar, ayniqsa, asosli bo`yoqlarni yaxshi qabul qiladigan zich moddadan iborat qismi xromatin (yunon. chromos-rang, bo`yoq) nomini olgan. Xromatinnig tarkibi DNK va oqsildan iborat. Mitoz yo`li bilan bo`linayotgan hujayralarnig xromosomalari ham xuddi shunday xossalarga ega. Bo`linmayotgan hujayrada yorug`lik mikroskopida ko`rinadigan xromatin karioplazmada ma`lum darajada bir tekis tarqalib yoki ayrim-ayrim parchalar holida to`planib joylashishi mumkin.

Interfazadagi o`zakning xromatini dekondensatsiya natijasida siyraklashgan (yumshoqlashgan) xromosomalardir. Xromosomalarning to`liq dekondensatsiyalanadigan qismlari euxromatin nomini oladi va bu joyda moddalar sintezi yuqori sur`atlar bilan amalga oshadi. To`liq dekondensatsiyalanmaydigan qismlar esa geteroxromatin deb nomlanadi. Xromatin mitoz paytida maksimal darajada kondensatsiyalanib zichlashadi va xromosomalar shaklida ko`rinadi. Bu davrda xromatin hech qanday sintez jarayonlarini amalga oshirmaydi. Shunday qilib, interfazadagi o`zakning xromosomalari dekondensatsiya holatida bo`lib, faol ravishda transkripsiya va reduplikatsiya jarayonlarini amalga oshiradi, mitoz paytida esa maksimal darajada kondensatsiyalanadi, moddalar sintezlanishida ishtirok qilmaydi va genetik materialni “qiz” hujayralar orasida taqsimlash vazifasini bajaradi.

Xromosomalar (yunon. chromos-rang, soma-tanacha) DNKning oqsillar (asosan giston oqsili) bilan birikmasi, ya`ni dezoksiribonukleoproteid (DNP)dan iborat tuzilmalardir (11-rasm).