y ak k a p re d m e tla rn in g n o m la rid ir, deb h isobladilar. R ealistlarga q a ra m a -
q arsh i oM aroq, n o m in a listla r faqat individual sifatlarga ega boMgan alo -
h id a -a lo h id a n arsalarg in a real m av ju d d ir, deb d a ’vo qildilar. U m u m iy
tu s h u n c h a la r esa faqat biz b u tu n b ir klassga kiradigan p re d m e tla rn in g
h a m m a sig a ta tb iq q ilin a d ig an s o ‘zlard ir. N o m in a listla rn in g t a ’lim o tid a
b a ’zi b ir o ’rta asr m u tafa k k irla rn in g m aterialistik ten d en siy alari ham ifo
d a la n g a n . M arks n o m in a liz m o ‘rta asrdagi m a te ria liz m n in g ilk ifo d asid ir
(« M u q a d d a s oila»da) d eb y ozgan, N o m in a liz m n in g eng k o 'zg a k o ‘rin g an
vak illari 1. R o stselin (1 0 5 0 —1125), D u n s S k o tt ( 1 2 6 5 -1 3 0 8 ), V ilyam
A yrim psixik ja ra y o n la rn i tu sh u n tirish d a h am b a ’zi bir psixologlarda
m ate rialistik e le m e n t va te n d e n siy a la r n a m o y o n b o 'ld i. M a sa la n , R oziy
(28-avgust 865), Ib n S in o (9 8 0 -1 0 3 7 ), F o ro b iy va b o sh q a la r o 'z la rin in g
ruhiy ja ra y o n la r haqidagi fikrlarini b ay o n qildilar. 0 ‘rta osiyolik ta b ib va
fay lasu f Ib n S in o (980—1037) va arab mutaffiakkiri Ib n R ash id (1 1 2 5 -
1198)lar A ristotelga ergashib, «sezuvchi ru h n in g h a ra k a tla n u v ch i va jo z i-
b a d o r k u ch la rin i» o 'rg a n ish u c h u n h a ra k a t qildilar. U la r sezg ilarn i u la m i
keltirib ch iq arg a n q o ‘z g ‘o v c h ilard an farq qilish zarurligi h aq id ag i m a sa
lani q o 'y a d ila r, ong faoliyati b ilan fiziologik ja ra y o n la r o 'rta s id a y aq in
alo q a va b o g 'la n ish la r o 'rn a tis h g a in tilad ilar.
Q adim gi rusda kitob m a d a n iy a tin in g b o sh lan ish i b ila n (X —X I asr-
larda) psixologiya so h asid a G 'a r b va S h arq m u ta fa k k irla rid a q a n d a y ta rk ib
to p g a n b o 'lsa , xuddi o 's h a h o ld a fikr va b ilim la r ta rq a la b o sh lay d i.
Bu b ilim larn in g eng m u h im m a n b a i V izantiya m u tafak k irlari Io a n n
D am ask in n in g (673—777) grek tilid a n slavyan tiliga tarjim a q ilin g a n « D ia -
lektika» va «haqiqiy im o n haqida» d eg an asarlari edi.
I. D am ask in t a ’lim otiga k o 'r a , ruh a lo h id a ilohiy su b sta n siy ad ir. U
s o 'z , a q l-id ro k h am d a erk in irodaga ega b o 'lg a n g 'a y ri jism iy , o d d iy , tirik
va ab ad iy m o h iy atd ir. A yni v aq td a ru h in so n ta n asi b ilan b irik ib b itta
m av ju d o tn i tashkil qiladi. U ni in s o n n in g o 'sis h va k o 'p a y ish kabi fu n k si
y alaridan ajratish m u m k in em as. R uh ta n a o rg a n la rid a n o 'z q u ro lla ri si
fatida fo y d alan ad i va xulq h a m d a x a tti-h a ra k a tla rd a n a m o y o n b o 'la d i.
Ayni vaq td a D am askin ruh tan a g a b o g 'liq . M asalan, u biologik o 'sish g a
va b o sh q a tash q i sabablarga q arab o 'z g a ra d i, d eb t a ’kidlaydi.
B iroq D a m a sk in ruh va ta n a n in g birligini y ash irin , q a n d a y b irla sh -
ganligi sirli b ir hodisa va in so n n in g aqli b u n i b ilish d a ojizlik q ila d i, d eb
hisoblaydi. Bu fikrlarda A risto teln in g t a ’siri va o b ro 'si k o 'rin ib tu rib d i.
Ratsionalistik psixologiya psixologiya fani taraqqiyotidagi b o sq ich la m in g
biridir. H ozirgi v aq td a bu psixologiyani bilish tarixiy jih a td a n q iziq arli,
xolos. Bu psixologiya q a n d a y d ir ilm iy yoki am aliy a h a m iy a tg a ega em as.
Shu psixologiya negizida ishlab ch iq ilg an term in o lo g iy a n ig in a u n d a n q o l
gan m ero s d eb hisoblash m u m k in .
O 'r ta asrlard a psixologiya falsafaning b ir qism i edi. F a lsa fa n in g esa
m ustaqil ah a m iy ati y o 'q edi, u te o lo g iy a n in g — d in n in g x iz m a tk o ri d eb
h iso b la n a rd i. Psixologik t a ’lim o tla r h a m sh u la rd a n kelib c h iq q a n ed i,
ch u n k i faqat m u lo h a z a qilish y o 'li b ilan d in n in g b a ’zi q o n u n -q o id a la rin i
— ru h n in g abadiyligi, o d a m n in g kelib ch iq ish i, narigi d u n y o d ag i h a y o t va
h o k az o larn i asoslash m u m k in edi.
B in o b arin , k a p ita liz m n in g tara q q iy o ti va shu m u n o sa b at b ila n ilm iy
m e to d la rn in g kelib ch iq ish i va m u k a m m a lla sh u v i tufayli sx o lastik falsafa,
u n in g b ilan birga ratsio n alistik psixologiya h am o 'z o 'rn i va a h a m iy a tin i
y o 'q o tg a n .
