|
A ristotel
Q a d im g i g re k m a te ria listla ri, s h u n in g d e k , id ealist S o k rat va P la to n la r
h a m o 'z la r in in g psix o lo g ik q a ra sh la rin i y o zib sistem ali b a y o n q ilin g a n
m u k a m m a l a sa r sifatida q o ld irm a g a n la r. U la rn in g bu fikrlari asosan a y rim -
ay rim m u lo h a z a la r ta riq a sid a sa q la n ib q o lg a n . P la to n n in g psixologik fik r
lari e sa h a r xil falsafiy a sa rla rid a — d ia lo g la rd a so ch ilg an .
G re k fay lasu flarid an b irin c h i b o 'lib , ru h va ru h iy faoliyat h a q id a sis
te m a li t a ’lim o t y a ratg an kishi A risto te l (3 8 4 —322) b o 'lg a n . A risto tel P la
to n n in g sh o g ird i b o 'lib , A risto tel o 'z falsafiy t a ’lim o tid a id e a liz m b ila n
m a te ria liz m o 'rta s id a ik k ilan ib q o lg an .
A risto tel m ax su s ilm iy p re d m e t sifatid ag i p six o lo g iy an in g asoschisi va
o ta sid ir, u b ir q a n c h a a sa rla r — tr a k ta tla r y o z ib , u la rd a psixologiya m a s a
lalari b o 'y ic h a o 'z t a ’lim o tin i b a y o n q ilad i. B u la rd a n en g m u h im i «P eri
psixis», y a ’ni « R u h h aq id a» d e b n o m la n g a n tra k ta tid ir.
A risto te l ru h ta n a b ilan uzviy b o g 'la n g a n , d e b h isobladi. L ek in u n in g
fik rich a, ru h m o d d iy , jism iy h a m b ir n a rsa e m as.
A risto te l jo n (ru h ) n in g u c h qism i h a q id a P la to n t a ’lim o tid a n farq
q ilib , u c h xil jo n (ru h ) h a q id a v e g eta tiv , sezu v ch i va aqliy ru h tu rla ri
h a q id a t a ’lim o t y a ra td i. V e g e ta tiv r u h n in g fa o liy a ti o v q a tla n is h d a va
k o 'p a y is h d a ifo d a la n a d i. R u h n in g bu tu ri o 's im lik la rd a , h a y v o n la rd a , in -
s o n la rd a h a m b o 'la d i. S ezu v ch i ru h n in g fao liy a ti sezgi va h isla rd a , x o tira
va ta s a w u r la r d a n a m o y o n b o 'la d i. R u h n in g b u tu ri h a y v o n la rd a h a m .
in s o n la rd a h a m b o 'la d i. A qlli ru h n in g fa o liy ati ta fa k k u rd a , b ilim d a va
ix tiy o riy h a ra k a tla rd a y u zaga c h iq a d i.
A qlli ru h fa q a tg in a in so n la rg a xosdir. S h u aq liy in so n iy ru h va u n in g
fao liy ati h aq id ag i m u lo h a z a la r A risto te l p six o lo g iy asid a asosiy o 'r in t u t a
di. U n in g fik rich a, bu ru h n in g m o h iy a ti y a sh irin , ilm iy y o 'l b ila n bilib
b o 'lm a y d ig a n b o tir k u c h d a n ib o ra t. « R u h h a q id a a n iq tu s h u n c h a b e rish ,
— d e y d i A risto te l, — h a r jih a td a n h a d d a n ta sh q a ri qiyin ish, ru h bu jism
e m a s , balki o 's h a n g a xos b ir n a rs a d ir...U m a v h u m tu sh u n c h a d ir» . A risto -
te ln in g fik ric h a , aqlli ru h ilo h iy y o ‘l b ilan p a y d o b o 'lg a n , u ta n a d a n
ta s h q a rid a h a m yash ay olad i. T a n a o 'lg a n d a n k ey in «aqlli ru h ilo h iy ru h
b ila n q o 's h ilib ketadi».
A risto te l ru h va ta n a n in g o 'z a ro m u n o sa b a ti m asalasig a k a tta e ’tib o r
b e rg a n . « R u h , — d eydi u , — o 'z ta b ia tig a k o 'ra h u k m ro n aso sd ir, ta n a esa
to b e n arsa d ir» . Shakl m a te riy ag a n isb a ta n q a n d a y b o 'ls a , ru h h a m ta n a g a
n is b a ta n x u d d i sh u n d a y . U h ay o tg a m a ’n o va y o 'n a lis h b era d i. R u h t a ’sir
q ila d i va h a ra k a tla n tira d i, ta n a esa t a ’sirlan a d i va h a ra k a tg a kelad i. U
ru h n in g b irla m c h ilig i h aq id ag i u m u m iy te z isin i quyidagi s o 'z la rd a ifo-
d a la g a n : « R u h tirik ta n a n in g sababi va m an b aid ir» .
A risto tel ru h n in g m ohiyati va u n in g ta n a b ila n o 'z a ro m u n o sa b a ti h a
qidagi b u o 'z ig a xos fikrlar bilan birga, b irin ch i b o 'lib , o 'z - o 'z id a k u zatish
m u m k in b o 'lg a n ruhiy h o d isala m i tasvirlab yo zg an va klassifikatsiyalashtir-
g an . U n in g psixologiyasida hozirgi z a m o n psixologiyasiga asos b o 'lg a n
k o 'p c h ilik tu sh u n c h a la rn i u ch ratish m u m k in , c h u n o n c h i ta sh q i b esh ta s e z
gi va sezg ilar h aq id a, h u sh va no h u sh hislar h aq id a, ixtiyoriy va ixtiyorsiz
ja ra y o n la r h a q id a , ta s a w u r va asso tsiatsiy ala r h a q id a , ta fa k k u r h a q id a ,
tu s h u n c h a la r va xulosa chiqarishlar h a m d a h o k azo lar haq id a t a ’lim ot yaratdi.
A risto tel in so n sezgilari ta sh q i m o d d iy q o 'z g 'o v c h ila r t a ’siri tufayli
h o sil b o 'la d i, d e g a n fikrni t a ’kidlagan. T a fa k k u r h aq id ag i t a ’litn o tid a u
P la to n n in g u m u m iy va m av h u m tu s h u n c h a — id e y a la r narigi d u n y o d a n
k elib c h iq q a n , d e g a n t a ’lim o tin i in k o r q ild i. A risto te l tu s h u n c h a la rid a
ifo d a la n g a n u m u m iy lik y ak k a n a rsa la rd a n ta sh q a rid a yoki yakka n a rsa la r-
d a n a w a l o 'z i b o r b o 'lg a n em as, balki yakka n a rsa la rn in g o 'z id a b o 'la d i,
d eg an t a ’lim o tn i ilgari surdi.
Q a d im g i g rek faylasuflari b irin c h i b o 'lib m a n tiq iy ta fa k k u r $ h ak llari-
n in g m u k a m m a l sistem a sin i ishlab c h iq d i.
S h u n isi d iq q a tg a sazo v o rk i, A risto tel psixik h o d isa la m i ta sv irla r va
a n a liz q ila r e k a n , o rg a n iz m d a g i ru h iy va fizik (fiz io lo g ik ) h o d is a la r
o 'rta s id a g i b o g 'la n is h la rn i izladi. U n in g psixologiya m a sa la la rin i hal q i-
lishdagi m a te ria listik te n d e n siy a la ri m a n a s h u n d a k o 'rin a d i.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
