P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Xarakterning  fiziologik asoslari

Yuqorida  ko‘rib  oMganimizdek,  kishi  temperamenti  uning  xarakteri 

tarkibiga  kiradi,  shu  sababli  ham  xarakterning  fiziologik asosi  nerv siste­

masining  tipidan  iborat.

Ijtimoiy muhitning ta’siri, tarbiya va mehnat faoliyati jarayonida kishi 

xarakterining  tarkib  topishida,  shubhasiz  uning  nerv  sistemasida  ham 

0

‘zgarishlar yuz  beradi.  Bunday o‘zgarishlar nerv sistemasining plastiklik 

deb  ataluvchi  xususiyatiga  ko‘ra  yuzaga  keladi.

Xarakter  xislatlari  shaxsning  keyin  hosil  qilinadigan  va  mustahkam- 

lanib  qoladigan  xususiyatlari  boMganligi  tufayli,  xarakterning  fiziologik 

asosi  ham  individual  hayot jarayonida  nerv  sistemasining  o‘zgargan  xu- 

susiyatlaridan  iborat.

Hayvon  nerv  faoliyati  tiplarini  analiz  qilib,  l.P.  Pavlov  bunday  deb 

yozadi:

«Tip  hayvon  nerv  faoliyatining  tug‘ma  konstitutsion  turi  — genotip- 

dir.  Lekin  hayvon  tugMlganidan  boshlab tashqi  sharoitning g‘oyat  xilma- 

xil  ta’sirlariga duch  keladi  va bunga muayyan  faoliyatlari  orqali u  muqar- 

rar javob  berishi  lozim  boMadiki,  ko‘pincha,  bu  faoliyatlar  mustahkam- 

Ianib,  nihoyat  butun  hayotining  oxirigacha  saqlanib  qoladi,  shu  sababli 

hayvonning batamom tarkib topgan  nerv  faoliyati  tipga oid belgilar bilan 

tashqi  muhit  ta’siri  ostida  hosil  boMgan  o'zgarishlarning  qotishmasidir —

 

fenotip,  xarakterdir».

l.P.  Pavlov o‘zgaruvchan  nerv sistemasi tipini  katta  miya  yarim shar- 

lari  po‘stining  sistemalilik  ishi  bilan  va  nerv jarayonlarining  tarkib  top­

gan,  muvozanatli  sistemasidan  iborat  boMgan  dinamik  stereotip  bilan 

bogMaydi.

---

Stereotip  shaxsdagi  mustahkam  odat  boMib  qolgan  xususiyatlaming, 

jumladan,  xarakter xislatlarining  ham  nerv-fiziologik  asosidir.

Xarakterning nerv-fiziologik asosini tushunish uchun  l.P.  Pavlovning 

ikkinchi  signal  sistemasidagi  ta’limoti  katta  ahamiyatga  egadir.  Ikkinchi 

signal  sistemasi  nutq  va  tafakkurning  fiziologik  asosi  bolishi  bilan  birga 

kishi  xulqini  ham  idora  qiladi.

«Normal  o‘sgan  odamda,  — deb  yozadi  l.P.  Pavlov,  — ikkinchi  signal 

sistemasi  odam  xulqining  oliy  boshqaruvchisidir».  Xarakterning  fiziologik 

asosi to‘g‘risida gapiiganda barcha xarakter xislatlari go‘yo faqat nerv sistema 

tipi xususiyatlari bilangina belgilanadi  deb tushunish yaramaydi,  albatta.

Xarakterning  fiziologik  asosi  xarakterning  mazmunini  tashkil  qiladi­

gan  sifatlarni,  chunonchi,  ijtimoiy  maslak,  mardlik,  o‘z  burchiga  sado- 

qatli  bo‘lishlarni  o‘z  ichiga olmaydi  va  ololmaydi  ham,  albatta.  Xarakter 

psixologiyasining mazmuni o£zining kelib chiqishi jihatidan ijtimoiy kate- 

goriyadir; psixologiya xarakterning mazmunini tashkil  qilgan tomonlarini 

yoritishligi  tufayli,  u  ijtimoiy  faniar qatoriga  kiradi.