P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

Jismoniy toliqishning 

asosiy belgisi muskullar ishchanligining susayishidir. 

Masalan, jismoniy toliqish, jumladan, muskul kuchlarining zaiflanishi, hara­

katlarning  sekinlashishi,  harakatlar  miqdorining  kamayishi,  ishdagi jadal- 

likning sekinlashuvi,  harakatlardagi aniqlikni, moslikni, tekislikni va bular- 

ni  boshqarishning  buzilishi  bilan  harakatlanadi.  Jismoniy  toliqish  odam 

butun organizmining  madorsizlanish holati  bilan  xarakterlanadi.

Psixik jihatdan toliqish aqliy faoliyat unumdorligining pasayishi, ya’ni 

diqqat  va  xotiraning  kuchsizlanishi,  biron  narsaga  e’tibor  berishning 

qiyinlashuvi  hamda  tafakkur  va  nutq  faoliyatining  sekinlashuvi  bilan 

xarakterlanadi.

Toliqishning ana  shu  yuqorida  ko'rsatilgan  psixik  alomatlari  ko‘p ji­

hatdan jismoniy toliqishda  ham  namoyon bo'ladilar: jismoniy  toliqishda 

ham diqqat va xotira kuchsizlanadi, tafakkur va nutq faoliyati sekinlasha­

di,  boshqa  tomondan  olganda,  psixik  jihatdan  toliqish  ham  xuddi  jis­

moniy toliqishdagi  kabi,  odam butun  organizmining  madorsizlanish  ho­

lati  bilan  xarakterlanadi.

Bu  ikki  turli  toliqish o'rtasidagi  umumiylikni  shuning bilan  tushunti­

rish  mumkinki, jismoniy toliqishning  ham,  psixik toliqishning  ham  aso­

sida  bir  xil  nerv-fiziologik  mexanizm  yotadi.  I.  P.  Pavlovning  oliy  nerv 

faoliyati  haqidagi  ta’limotiga  muvofiq,  toliqishning  yuzaga  kelishi  bosh 

miyaning  po'sti  qismida  mudofaa  qiluvchi  (saqlovchi)  tormozlanishning 

paydo  bo'lishidir.  Tormozlanishning  bu  turi  nerv  markazlarining  ishlash 

faoliyatidan to'xtashi  va bosh  miya po'sti  qismidagi  nerv  hujayralarining 

tamomila darmonsizlanishlaridan  saqlab  qolish  bilan  ifodalanadi.

Ishdan  charchashni  pasaytirish  va  toliqishning  holdan  toyish  holatiga 

yetib  ketmasligiga  yo'l  qo'ymaslikning  eng  muhim  chorasi  mehnat  bilan 

dam  oiishni  to'g'ri  taqsimlash  (almashtirib  turish)dir.  Dam  olish  ishni 

to'xtatib tanaffus qilishdir. Agar ana shunday tanaffus o'zaro davom etadi­

gan (bir soat,  ikki soat) bo'lmasa,  unday paytda, dam olishning eng yaxshi 

turi  uxlashdir (ya’ni  tinchlik holatidir),  uzoq  davom  etadigan  dam  oiishni 

(dam olish kuni, mehnat ta’tili) hech narsa bilan shug'ullanmaydigan uzluksiz 

osoyishtalikka  aylantirib  yuborish  yaramaydi.  Dam  olish  uchun  ajratilgan 

bo'sh vaqtni jiddiy zo'r berishni talab etmaydigan yoki har turli tuyg'ulaiiga 

boy  bo'lgan  faoliyatning  boshqa  bir turlariga  sarflansa,  dam  olish  ancha 

foydali  bo'ladi.  Iroda,  shuningdek,  nerv sistemasining  har turli  yo'l  bilan 

zaharlanishi  natijasida ham kuchsizlanadi.  Masalan,  nerv sistemasi alkogol 

bilan  zaharlanganda  iroda  kuchsizlanadi.

---

Nerv sistemasining kasalligi irodani  haddan tashqari  susaytirib yubo­

radi.  Bunday  holatni