O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
FALSAFA
1/5/1 2021
- 106 -
пайтда Л.А.Александрова, Т.О. Арчакова, И.А. Баева, С.А.
Богомаз, Е.В. Бородкина, Л.В. Дробинина, И.А. Кузьмин,
О.А.Кузнецова, Д.А. Леонтьев, С.Р. Мадди, Т.В.
Наливайко, Л.А. Регуш, Р.И.Стецишин, Д.А. Циринг каби
мутахассисларнинг тадқиқотларига кўра буллинг билан
курашишга нисбатан қизиқиш кучаймоқда. Бироқ ҳозирги
пайтда мазкур ҳодиса ҳақида турли хил тасаввурлар
мавжуд. Ҳар хил муаллифлар ушбу муаммони ҳар хил
тавсифлайдилар, мисол учун А.Г.Маклаков шахсий
мослашув потенциали билан, Д.А.
Леонтьев шахс
потенциали билан, Н.Гармези, С.К.Фанк, Д.Ж.Вииб, С.
Ионескулар эса шахснинг психологик барқарорлиги билан
боғлаб ўрганишга ҳаракат қилишган.
Назарий ва эмпирик нуқтаи назардан юқори синф
ўқувчиларининг
стрессга
чидамлилик
даражасига
етарлича
эътибор
қаратилмаган.
Юқори
синф
ўқувчиларининг таълим муҳитида зўравонлик ҳодисасига
чидамлилик ва унинг таркибий компонентларини янада
чуқурроқ
ўрганиш
долзарб
муаммолардан
бири
ҳисобланади.
Буллингга
нисбатан
психологик
ҳимоянинг
мавжудлиги
ва
таълим
муҳитида
юқори
синф
ўқувчиларидаги буллинг ҳодисаси ва унинг таркибий
элементлари билан курашишда муҳим аҳамиятга эгадир.
Юқори синф ўқувчилари буллинг тушунчасини
англашлари, буллинг кўринишлари рўй берганда улар
билан курашишнинг психологик йўлларини билишлари,
ўқувчилар
ўртасидаги
содир
бўлаётган
буллинг
ҳодисасини даражалай олишларис муҳим хислатлардан
бири бўлиб ҳисобланади.
Шундай қилиб тадқиқот мавзусини ўрганиш
жараёнида бир қатор муаммолар мавжудлиги аниқланди:
таълим
жараёнида
ўқувчиларда
деструктив
муносабатларнинг тобора кўпайиб
бориши ва таълим
тизимида буллингнинг етарлича талқин қилинмаганлиги;
зўравонлик
қурбони
бўлган
болаларнинг
психологик (аксарият ҳолларда эса жисмоний ва жинсий)
ўзига хослиги етарлича ўрганилмаганлиги ва буллинг
қурбони бўлган болаларнинг психологик тавсифи ёки
безори болаларнинг буллинг вазиятидаги турмуш тарзи
кам ўрганилганлиги;
катта ёшдагилар бардошлилигининг ўзига хослиги
етарлича талқин қилинганлиги, аммо юқори синф
ўқувчиларининг
бардошлилиги
етарлича
ўрганилмаганлиги (буллинг шароитида юқори синф
ўқувчиларининг бардошлилиги деярли ўрганилмаган);
буллинг муаммоси бўйича назарий ва амалий
муаммоларни таҳлил қилинмаганлиги, яъни унинг
шакллари, сабаблари,
буллинг иштирокчиларининг
психологик тавсифи ва бошқалар бўйича тизимли
тадқиқотлар мавжуд эмаслиги ўрганилаётган муаммо
доирасида етарлича иш қилинмаганлигини кўрсатади.
Тадқиқот методологияси (Research Methodology).
Психологик таҳлил доирасида тадқиқот методологияси
сифатида қуйидагиларни киритдик:
-
таълим муҳитида психологик хавфсизлик
назарияси, таълим жариёнида буллинг (И.А. Баева, Е.Б.
Лактионова, K. Kwak, C. Lee, D. Olweus, K. Rigby) ҳамда
таълим муҳитида асосий зўравонлик кўринишлари ва
шаклларининг таҳлили [2]; бола психик ривожланишида
зўравонликнинг психологик ва ижтимоий оқибатлари
(Л.С.
Алексеева, Е.В. Бурмистрова, Е.Ф.Биковская, Е.Н.
Волкова, Н.О.
Зиновьева, Н.Ф.Михайлова, Д. Пстрог) [2],
[3];
- шахснинг стресга бардошлилиги ва қийин
вазиятларда ўзини назорат қила олишининг ҳорижий ва
маҳаллий олимлар томонидан таҳлил қилинган назарий ва
методологик асослари (S.R. Maddi, S.C. Kobasa, D.J.
Wiebe, S. Ionesku, Л.А. Александрова, С.А. Богомаз, Д.А.
Леонтьев, В.Л.Марищук, Т.В.Наливайко);
- инсон муносабатлари тизимидаги ишлар таҳлили
(Б.Г. Ананьев, А.Н.Леонтьев, В.Н. Мясишев, В.Н.
Панферов, С.Л. Рубинштейн);
- шахсий потенциал бўйича тасаввурлар Д.А.
Леонтьев, Е.Ю.Мандриков, Е.Н. Осиним томонидан
ишлаб чиқилган ва шахснинг мослашув жараёнлари (А.Ю.
Александровский, П.К. Анохин, Е.П. Ильин, А.Н.
Леонтьев, А.Г. Маклаков, В.И. Медведев, С.Т. Посохова);
- шахс ва фаолият бирлиги тамойилининг
комплекс тарзда ўрганилиши (Б.Г. Ананьев, А.Г. Асмолов,
Л.А. Головей, А.В. Карпов, А.Н. Леонтьев, К.К.Платонов,
С.Л. Рубинштейн, Е.Ф. Рибалко ва бошқалар.).
Таҳлил ва натижалар (Analysis аnd results).
Зўравонлик тушунчасининг асосий мазмуни шахсни
маълум бир хатти-ҳаракатни бажаришга мажбур қилиш
ҳисобланади. Зўравонлик инсоннинг психик ва ахлоқий
саломатлигига
ва
ҳаётий
қизиқишларига
қарши
йўналтирилган бўлади. Бизнинг таҳлилимизда асосий
эътибор болаларга нисбатан зўравонлик ва
болаларга
нисбатан
буллингнинг
феноменларини
аниқлашга
қаратилган. Е.Н.Волкованинг фикрига кўра: “болаларга
нисбатан зўравонлик” бу жисмоний, психологик,
ижтимоий жиҳатдан бошқа инсонлар, оилалар, гуруҳлар
ёки давлат томонидан маълум бир хатти-ҳаракатни
бажаришга мажбур қилиш ёки шахснинг жисмоний ва
психологик саломатлигига жиддий зарар етказишдир [2].
Таълим тизимидаги зўравонлик муаммоси И.А.Баева, Е.Ф.
Биковская, М.А. Виниченко, Е.Н. Волкова, Т.Г.Волкова,
Е.Ф. Гребенкин, Н.О. Зиновьева, Н.Ф. Михайлова,
В.Н.Касаткин, Д. Пстрог томонидан етарлича ёритиб
берилган, бироқ таълим тизимида зўравонликнинг
бочқичлари, унинг шакллари, у билан курашиш йўллари
[1],
буллинг
иштирокчиларининг
психологик
характеристикаси
ҳанузгача
етарли
даражада
ўрганилмаган. Буллинг тушунчаси, унинг таркиби,
буллинг вазиятидаги гендер ўзига хосликлар ҳориж
олимлари
томонидан
таҳлил
қилинган.
Таълим
тизимидаги зўравонлик фақат бир маротабалик ёки
доимий характерга эга бўлиши, психологик ёки жисмоний
зўравонлик тарзида намоён бўлиши мумкин. Ғарб
олимлари
тадқиқотларининг
таҳлилларига
кўра
зўравонлик кўринишларини яхлит тарзда намоён
қиладиган тушунча “буллинг” деб аталади. Буллинг
назарияси ривожланишининг асоси сифатида D. Olweys
(1978)
таҳлилларини
келтириб
ўтамиз.
Муаллиф
томонидан ишлаб чиқилган таълим жараёнидаги буллинг
модели қуйидаги тадқиқотлар учун асос бўлиб хизмат
қилди (C.M. Arora, A.C. Baldri, V.E. Besag, P.A Kalliotis, Y.
Kim, K.Kwak, D.A. Lane, C.Lee, A.M.O'Moor, K.Rigbi, E.
Roland, P.T. Slee, P.K. Smit, S. Sharp ва бошқалар [4]).
Афсуски, бизнинг мамлакатимизда мактабдаги буллинг
муаммосига етарлича эътибор қаратилмаган [6]. Ҳозирги
кунда буллингни ўрганиш босқичларида бир қатор
муаммолар мавжуд бўлиб, уларнинг энг асосийлардан
бири – буллинг тушунчасининг аниқ тавсифи мавжуд
эмаслиги.
Жадвал 1
Буллинг таърифи бўйича олимларнинг қарашлари
Муаллифлар
Буллинг таърифи
Roland E. (1988)
Турли хил характердаги ҳужумлар
D.A. Lane, Delwyn ва Tattum
Ўзини ҳимоя қилишга қодир бўлмаган индивидга нисбатан индивид ёки гуруҳ
