O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi

Azıq shınjırı – bul bir buwın (derek) nan ekinshi buwın (paydalanıwshı)
ǵa zatlar hám energiya ótetuǵın organizmlerdiń sistemalı izbe-izligi sanaladı.
«Azıq shınjırı» ataması anglichan ilimpazı – zoolog hám ekolog Sh.
Elton tárepinen 1934-jılda usınıs etilgen. Azıq shınjırı bir neshe buwınnan
ibarat. Shınjırdıń birinshi buwını, tiykarınan, jasıl ósimliklerden ibarat, onnan
keyingi buwınları ósimlikjewshi haywanlar (omırtqasızlar, omırtqalı
haywanlar, parazit ósimlikler), soń jırtqıshlar hám parazitler quraydı. Jasıl ósimliklerden baslanǵan azıq shınjırı otlaq tipindegi (producent shınjır) azıq shınjır dep ataladı. Producent shınjır producentlerden baslanadı hám túrli dáreje konsumentlerdi óz ishine aladı. Bunday azıq shınjırı tómendegi sızılmada kórsetilgen:

Producentler

I-dárejeli konsumentler

II-dárejeli konsumentler

III-dárejeli konsumentler

Producentler ósimlikjewshi haywanlar – birinshi dárejeli konsumentlerdiń

azıq deregi, olar bolsa, óz náwbetinde, góshjewshi haywanlar (birlemshi
jırtqıshlar) – ekinshi dárejeli konsumentlerdiń azıq deregine aylanadı. Gósh
jewshi haywanlar úshinshi dárejeli konsumentler yamasa iri jırtqıshlar (ekilemshi
jırtqıshlar) tárepinen paydalanıladı (23-súwret). Geyde azıq shınjırları detritten baslanadı. Óli organikalıq zat – detritten baslantuǵın shınjır detrit tipindegi azıq shınjır delinedi. Bunday shınjırda nabıt bolǵan ósimlikler, haywanlar, zamarıqlar yamasa bakteriyalardıń organikalıq zatları detritofaglar tárepinen ózlestiriledi, olar bolsa, óz náwbetinde, jırtqıshlardıń oljasına aylanadı (24-súwret). Bunday halda detrittegi bir bólim azıq zatlar mineral zatlarǵa aylanıw hám ósimlikler tárepinen ózlestiriliw basqıshların shetlep ótken halda zatlardıń dáwirlik aylanısına qaytadı. Detrit tipindegi azıq shınjırlar insan tárepinen organikalıq shıǵındılardı qayta islewde jáne balıq yamasa quslardı baǵıw ushın jawın qurtı hám shıbınlardıń
lichinkaların kóbeytiwde paydalanıladı. Detrit tipindegi azıq shınjırlar, tiykarınan,
eki yamasa ayırım jaǵdaylarda ǵana úsh buwınlı, otlaq tipindegi azıq shınjırları bolsa tórt altı buwınlı boladı. Suw biogeocenozında kóplegen ekologiyalıq sistemalardaǵı sıyaqlı energiyanıń birlemshi deregi quyash nurı bolıp xızmet etedi, ósimlikler sol sebepli organikalıq zatlardı sintezleydi.
23-súwret. Otlaq tipindegi azıq shınjırı: ósimlik → ósimlikxor shıbın-shirkey → jırtqısh shıbın shirkey → shıbın-shirkeyxor qus → jırtqısh qus.

24-súwret. Detrit tipindegi azıq shınjırı: tógilgen japıraq (detrit) → detritofaglar (topıraq bakteriyaları, jawın qurtları, zamarıqlar) → topıraqta jasawshı shıbın- shirkeyler, keneler→ jırtqısh shıbın shirkeyler hám shıbın shirkeyxor haywanlar.
Bir kletkalı haywanlar ósimlik qaldıqları hám olarda rawajlanatuǵın bakteriyalar menen azıqlansa, olardı bolsa mayda shayan tárizliler jeydi. Mayda shayan tárizliler, óz náwbetinde, balıqlarǵa, olar bolsa jırtqısh balıqlarǵa jem bolıwı múmkin. Suw háwizleri azıq shınjırına mısal: fitoplankton (suw otları) zooplankton (dafniya, sikloplar) → balıq shabaqları (qızılkóz balıq) → jırtqısh balıq (shortan, alabuǵa). Azıq shınjırınıń aqırında óli organikalıq zatlardı anorganikalıq zatlarǵa aylandırıp beretuǵın reducentler jaylasadı.
Tábiyǵıy jámáátlar túrler quramı jaǵınan túpten parıq qılsa da, trofik strukturası boyınsha uqsas boladı: olar tiykarǵı ekologiyalıq komponent–producentler (avtotroflar), túrli dárejeli konsumentlerdi hám reducentler (geterotroflar) den quraladı.