O’zbekistonRespublikasiOliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi MirzoUlug’beknomidagiO’zbekistonMilliyuniversiteti

Rentgenspektroskopiyasiusullari

Istiqbollispektroskopikusullar. Neytron-aktivatsiontahlil (NAT)

Neytron-aktivatsiontahlilnamunalardanyadroreaktsiyalarijarayonidayokireaktsiyanatijasidahosilbo’ladiganradionuklidlardanajraladigannurlarniidentifikatsiyalashvao’lchashgaasoslanganNeytronlarningmoddaelementayadrosibilanta’sirlashishidavomidaradioaktsivizotoplaryuzagakeladi, ularningparchalanishiesanurchiqarishasosidasodirbo’ladi.

Buusulniqishloqxo’jaligidaqo’llashimkoniyatikattabo’lib, N,P, K, Mg, Cl, Sikabielementlarnianiqlashmumkin.

Barchaelementlarneytronlarbilannurlantirilganda, radioaktivizotoplarnihosilqiladi. Neytronlarningo’simlik, tuproqvao’g’itmoddalaridagierkinyugurishuzunliginingkattabo’lishi, namunalarniqaytaishlashsizhamtahlilqilishimkoniniberadi.

Ayniusulbilanbirvaqtningo’zidabirnechtaelementnianiqlashmumkin, qaysiki, sarflanadiganvaqtvaharajatlarnisezilarlidarajadatejashgakafolatberadi.

NATusuliasbob-anjomlarnitarkibigaquyidagilarkiradi:

neytronlargeneratori, pnevmotransportmoslamasi, kiritilgannamunalarfaolliginio’lchashuchundetektorlashningstsintillyatsiyalanganbloklarispektrometrikmoslamatayanchlari, boshqarishpulta, teletaypliEHM.

Tahlilnatijalariniqo’llashsohalari. Usimliklartarkibidagi N, R, K, Mg, Si vaboshqalarmiqdorinibilish, ularnihosilbilanolibchiqibketilishinianiqlashvaularningo’rninito’ldirishdamuhimahamiyatgaega.

Shuningdek, tajribalardaqo’llaniladiganvaamaldaishlatiladiganmineralo’g’itlartarkibinianiqlashdamazkurusulmuhimahamiyatkasbetadi.

Tuproqlarningkelibchiqishivaagroishlabchiqarishsohasidaishlatilishinianiqlashdatuproqhosilqiluvchiasosiyelementlar- Si, Al, Fe, Mg miqdorinianiqlashbevositaayniusulbilanbog’liqdir.

MineraltarkibjihatdanmuvozanatlashganozuqaratsionlarinitayyorlashdamahsulotlartarkibidaM(oqsil), R,KvaboshqaelementlarmiqdorinianiqlashzamonaviyHAT usulidanfoydalanishnitaqazoetadi.

Rentgen- spektral- radiometrikusul (RSR). RSR- turlimateriallarningstrukturasinibuzmasdanqiyosiyo’rganishusulidir.

Agrokimyoviytadqiqotlardaundantuproqvao’simliktarkibidagiN vaCnianiqlashdafoydalanishmumkin.

Nurlanishningspektraldiapazoni 0,04-1,8 mkm.

Biologikob’ektlardaazotvauglerodnimiqdorantahliletishdaulargaxosspektrlar^JWPo radioaktivnurlanish d - nurlartarqatshnihisobgaolinadi. Bundao’zigaxosrentgenfiltriishlatiladi.

Nurlanishkvantlarningoqmaproportsionalhisoblagichiyordamidaamalgaoshiriladi.

RSRusuldanazotvaugleroddanko’raog’irroqelementlar(K, Ca, S, Cl) nianiqlashdahamfoydalaniladi.

Rentgenofluorestsenttahlil (RFT). Buusulaniqlanayotganelementlarspektrlarijadalliginiularningnamunadagimiqdorigabog’liqbo’lishigaasoslangan. Ayniusulelementlarkamyokiko’pbo’lgandahamyuqorinatijaberadi. Uniqattiqyokisuyuqnamunalarnitahliletishdaqo’llashmumkin. Xatoliklaryig’indisi 5-10^ danoshmaydi. Analitikliniyaningmutlaqjadalligirentgentrubkasiningishrejimigabog’liq.

Ayniusulbilantartibraqami11(natriy)dankattabo’lganbarchaelementlarnianiqlashmumkin.

RFGasosidao’simlik, hayvonmahsulotlari, o’g’it, to’qimalartarkibinianiqlashmumkin. Uniayniqsa yem-xashaklartarkibinianiqlashdaqo’llashyaxshinatijaberadi. Maydalanganmahsulotnamunasi "xapdori" shaklidazichlansa, usulninganiqligiyanadayuqoribo’ladi. P, KvaCalarningmiqdorimolibdenlianodyordamida100 soniyadavomidaaniqlanadi. Volframlianodniqo’llabbirpaytningo’zida 200 soniyaichidaMg, S, K, Ca, Pnianiqlashmumkin. Bundaetalonsifatidao’ztarkibidaaniqlanadiganelementlarnitutgan, kimyoviyattestatsiyadano’tkazilgannamunalarishlatiladi. Birishkunidavomida100-200 tanamunanitekshirishmumkin.

Avtomattahlilliniyalari. Ma’lumkibittaelementni (masalanfosforni) oddiyusullarbilananiqlashdakamida 30 daqiqasarflanadi. Hozirgipaytdaavtomatikusuldatahlilqiladiganliniyalaryaratilganbo’lib, bundaaniqlanadiganeritmanasosyordamidanaychalargauzatiladi. Naychalarningbittasidanhavoyuboriladi, ueritmanikichikhajmlinamunalargabo’libmaxsusspirallargauzatadi. Fizikaviy-kimyoviymuvozanatqarortopgach, havoto’xtatiladivaoqimdetektorgauzatilib, analitiksignalhisobgaolinadi. AyniliniyalarEHMlarbilanjihozlanganbo’lib, hisoblashishlaritezvaaniqbajariladi.