|
Kirish
“Tuproqlarningkimyoviyanalizi” faniningmaqsadi, vazifalari.
Respublika mizda aholi soniningo’sishi, yervasuvresurslariningcheklanganligi, mavjudsug’oriladigan yerlarningunumdorliginisaqlash, oshirishvaqaytatiklashnitaqozoetadi. Ekologiktozamahsulot yetishtirish, mineralvaorganiko’g’itlarniqo’llash, ekinlarnituproqsharoitlarinihisobgaolibjoylashtirishengmuhimmasalalaridanbirihisoblanadi.
O’simliklarrivojiningborishi, hosildorlikdarajasivauningsifati, ma’lumdarajadaasosiyoziqelementlaribilanta’minlanishigabog’liq. Ma’lumki, tuproqo’simliklaruchunmineraloziqaningasosiyvabirdanbiryagonamanbaihisoblanadi. Shuninguchunhamtuproqdatabiiy – tarixiyomillarvainsonta’siridaro’yberadiganjarayonlarorqalituproqningasosiyxossalarinio’rganish, qishloqxo’jalikekinlaridanyuqorihosilolishuchuntadbirlarishlabchiqishimkoniniberadi.
Tuproqningkimyoviyanalizlariyordamidauninghosildorlikdarajasianiqlanadi. Shungaasosantuproqqabahoberiladi.
Turlituproqtiplari, hattokibirturdagiturlimaydonlarvaturliqatlamlarturlimiqdordaoziqelementlarbilanta’minlanganbo’ladi.
Moddalar, ularningxossalari, kimyoviyo’zgarishlarihakidagima’lumotlarningko’pchiligikimyoviyyokifizik-kimyoviytajribalaryordamidaolingan. Shuninguchunkimyoviyeksperiment,tadqiqotchilarqo’llaydiganasosiyuslubhisoblanadi.
Eksperimentalkimyoan’analariasrlardavomidayaratilgan. Kimyoaniqfanbo’lmaganqadimvaqtlardavao’rtaasrlardaolimhamdaxunarmandlarba’zanfavkulodda, ba’zanesabirormaksadniko’zlab, xo’jalikdaishlatiladiganko’pginamodda (metall, kislota, ishqor, bo’yokvab.) larniolishvatozalashusullarinikashfetishgan.
XIXasrboshlarigakelibtadqiqotchilareksperimentsan’atiasoslarini, aynikqa, turlisuyuqlikvaqattiqmoddalarninitozalashusulinipuxtaegalladilarvanatijadaanchamuhimkashfiyotlarkildilar. LekinkimyofaqatXIXasrda, ya’nikarralinisbatlarkonunivaatommolekulyarta’limotkashfetilgandankeyinhakikiyaniqfangaaylandi. Buvaqtdanboshlabkimyoviyeksperimentfaqatmoddalarningkimyoviyo’zgarishlarivamoddaniajratibolishusullarinio’rganishemas, balkiturlimiqdoriyxarakteristikalarnio’lchashnixamo’zichigaoldi.
Zamonaviykimyoviyeksperimento’tkazishuchunidishvauskunalarhamo’zgardi.
Moddanio’rganishusullarifaqathartomonlamarivojlanibginakolmay, balkiko’lamihamanchakengaydi. Birikmalarniajratishvatozalashhamdaularningtarkibivatuzilishinianiqlashgamo’ljallanganfizikvafizik – kimyoviyusullartadqiqotchilarningishidakattaahamiyatgaegabo’ldi.
Moddalarnitozaholdaajratibolishavvallarianchamurakkabbo’lib, ko’pvaqttalabkilgan. Shundayxolatlarbo’lganki, birorbirikmanialohidaajratibolishuchuntadqiqotchilarbirnechayilsarfqilishgan. Masalan, siyrak yerelementlarituzinitozaholdamingvao’nmingmartalabkristallashnatijasidaginaajratibolishmumkinbo’lgan. Ayrimhollardashundanso’nghammoddaningtozaligigato’liqerishaolmaganlar.
Zamonaviyxromatografiyausullarimoddalarniko’shimchalardanteztozalash (preparativxromatografiya) vauningkimyoviytarkibinianiqlashimkoniniyaratdi (analitikxromatografiya). Bundantashkari, moddalarnitozalashuchuntakomillashtirilganklassikhaydash, ekstraktsiyaqilish, kristallanish, shuningdek, elektroforez, bosqichlisuyuqlantirishvaboshqaunumlizamonaviyusullarhamkengqo’llaniladi.
Tozamoddaajratibolingandanso’ngtadqiqotchioldidauningmolekulasitarkibivatuzilishinianiqlashturadi. Buesako’proqanalitikkimyogataalluqli. Ishlarningodatdagitexnikasigabinoanuhamjudamashaqqatliishdir. Bungachabirikmaningoddiyformulasinianiqlashgaimkonberadiganbirginao’lchashmetodielementaranalizqo’llanibkelingan. Moddaninghaqiqiymolekulyarvastrukturaformulasinianiqlashuchunko’pinchauningboshqaturireagentlarbilanreaktsiyasinio’rganishgan. Bureaktsiyalarnatijasidaalohidaajratibolinganmahsulotlartuzilishinitekshirishgato’g’rikelgan. Shuninguchun, ayniqsa, murakkaborganikbirikmaningstrukturaformulasinianiqlashjudako’pvaqttalabkilgan.
Buklassikusulkimyoningrivojlanishiuchuno’zvaqtida, umuman, judafoydalibo’lgan. Hozirgivaqtdaesaukamishlatiladi. Odatdaajratibolingannoma’lummoddaoddiyanalizdanso’ngspektrometriya, ko’rinadigan, ultrabinafsha,infraqizildiapazonlardagispektralanaliz, shuningdek, yadromagnitrezonansiyordamidatekshiriladi. Moddaningto’latasdiqlanganstrukturaformulasinichiqarishuchunbirqanchakompleksusullarniqo’llashtalabkilinadi, binobarin, ularningma’lumotlaribir – birinito’ldiradi. Ammoko’pholdaodatdagiusullarbirxilnatijabermaydivastrukturanito’g’ridan-to’g’rianiqlaydiganusullardan, masalan, rentgenstrukturaanalizidanfoydalaniladi.
Fizik – kimyoviymetodlarfaqatsintetikkimyodaqo’llanilmaydi; kimyoviyreaktsiyalarkinetikasivamexanizmlarinio’rganishdahamularningahamiyatikatta. Kimyoviyreaktsiyatezliginio’rganadiganharqandaytajribaningasosiyvazifasireaktsiyagakirishayotganmoddalarning, odatdajudayuqoribo’lmagankonsentratsiyalarivaqtbirligidao’zgarishinianiqo’lchashdaniborat. Buvazifanihalqilishuchunmoddaningtabiatigabog’liqravishda, xromatografikmetodlar, spektralanalizningturliko’rinishlarihamdaelektrokimyoviyusullardanfoydalanishmumkin.
Texnikataraqqiyotishudarajadatakomillashganki, birzumdaboradiganreaktsiyalarning, masalan, vodorodkationlariN’vaONanionlaridansuvmolekulasininghosilbo’lishtezliginianiqlashmumkinbo’ldi. Ikkalaionningboshlang’ichkonsentratsiyasi i mol/lgatengbo’lganda, bureaktsiyaningvaqtisekundningbirnemayuzmilliarddanbirqisminitashkiletadi.
Fizik – kimyoviytekshirishusullarikimyoviyreaktsiyalarvaqtidahosilbo’ladiganqisqavaqtyashovchanoraliqzarrachalarnihamaniqlashgamoslashtirilishimumkin. Buninguchunasboblaryotezta’siretuvchiqaydetishqurilmalari, yokijudapasttemperaturadaishlashimkoniniberuvchimaxsusmoslamalarbilanjihozlanadi. Bundayusullaryordamidayashashvaqtiodatdagisharoitdasekundningmingdanbirbo’laginitashkiletadiganzarrachalar, masalan, erkinradikallarspektrimuvaffaqiyatliqaydqilinadi.
Hozirgizamonkimyosidaeksperimentlargaasoslanganmetodlardantashqarihisoblashlarkengqo’llaniladi. Masalan, reaktsiyagakirishayotganmoddalararalashmasiningtermodinamikhisoblariuningmuvozanattarkibinioldindananiqbilishimkoniniberadi.
Kvantmexanikavakvantkimyosiasosidamolekulalanihisoblashtanolinganvahattoko’phollardauningo’rniniboshqausulbosaolmaydi. Bumetodlarjudamurakkabmatematikapparatgaasoslanadivaengtakomillashganelektronhisoblashmashinalari (ehm) niishlatishnitalabqiladi. Ularmolekulalarningelektrontuzilishmodeliniyaratishgaimkontug’diradi, moddalarningkuzatilganvao’lchanganxossalarinitushuntiribberadi. Bundayhisoblash,reaktsiyalardavomidahosilbo’ladiganbeqarormolekulayokioraliqzarrachalarningxossalarinihamoldindanaytibberishdaqo’llaniladi.
Tadqiqotchivafizik – tadqiqotchilartomonidanyaratilganmoddalarnio’rganishmetodlarifaqatkimyofaniuchunginafoydalibo’lmay, balkioraliqfanlar: fizika, biologiya, geologiya, tuproqshunoslikuchunhamzarur. Sanoat, qishloqxo’jaligi, meditsina, kriminalistikahamularnichetlabo’taolmaydi. Kosmikapparatlardagifizik-kimyoviyasboblarningahamiyatiesabeqiyos, ularyordamida yeratrofidagifazovako’shniplanetalaro’rganiladi.
Shuninguchunkimyoasoslarinibilish, qandaykasbegasibo’lishdankat’iynazar, harbirinsonuchunzarurbo’lib, uningmetodlariniyanadarivojlantirishilmiy-texnikarivojlanishiningengmuhimyo’nalishlaridanbirihisoblanadi.
Ushbu qo’llanmani tuzishda B. Musayevning “Agrokimyoviy tekshirish usullari” o’quv qo’llanmasi va M. Fatxullayeva, B. Muhammedova, A. Gaziyevalarning “Ta’limda innovatsion texnologiyalar analitik kimyo fanidan” o’quv uslubiy majmualaridan foydalanildi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
