O’zbekistonRespublikasiOliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi MirzoUlug’beknomidagiO’zbekistonMilliyuniversiteti

Kimyoviyanalizdaqo’llaniladiganavtomatlashtirilganmasofadanturibboshqariladiganusullarto’g’risidatushuncha

Tuproqlarningkimyoviyholatinianiqlashuchunoxirgiyillardatahlillarningmumtozusullaribilanbirgainstrumentaltahlillarhamolibborilmoqda.Tuproqqoplamiyokigidrosferaholatinio’rganishaviatsiya, su’niyyo’ldoshva yersathigayaqinbo’lgankosmikstantsiyalarorqaliamalgaoshirilmoqda. Biznio’rabturganolamdagibiron-birob’ektnifizikvafizik-kimyoviyo’rganishuchunsamaraliusulnitanlashbirqanchabosqichnio’zichigaoladi.

Analitikkimyovakimyoviytahlillarningrolibeqiyososhganigashubhayo’q.Kattatezlik, temperaturavabosim, radiatsiyadarajasiyuqoribo’lganjarayonlarni, hattokiYerorbitasidanhamtashqaridagihodisalarnio’rganishdamasofaviyvaavtomatikusullardanfoydalanilmoqda. Masalan, oysathigruntinibevositalunoxodorqali,Veneranio’rabturganatmosferatarkibinio’rganishuchunrentgenofluorestsentusuliniqo’llash, yerdaesayuqoriradioaktivlikkaegabo’lganob’ektlar, okeanvadengizlarningengchuqurqatlamlarinitadqiqotqilishvaboshqashungao’xshashanalitikvazifalarnihalqilishdistantsionboshqarishorqaliamalgaoshirilmoqda. Aerokosmiks’emkalartuproqlarninigholatini, sho’rlanishvagruntsuvlariningjoylashishxususiyatiniko’rsatib, tuproqxaritanomalarituzilmoqda.

Tahlillarninganiqligivasezgirligiganisbatantalaboshibbormoqda.

Kompyutertexnologiyalarinikimyoviytahlillargatatbiqetish,ko’pginajarayonlarnidistantsionboshqarishimkoniyatiniberadi.Bundahalqiluvchirolniprogrammainjenerio’ynaydi, jarayonlarniboshqarish, olinganma’lumotlarnianalizqilish, uskunlarninazorati, b’zidaesatezvato’g’riqarorlarchiqarishilozimbo’ladi. Tuproqshunoslikdabundaydistantsionnusullardanfoydalanishtoborarivojlanibbormoqda.

Zamonaviykimyoviyanalizlaruchunxosbo’lgansezgirlikvaaniqlikkriteriyalariblanbirgaekpresslik, ommaviylikvaavtomatlashtirishkabitalablarqo’yilmoqda. Masofadanturibolibboriladigantahlillarnihalqilishdayadroviy-fizik, mass - spektrometrikanalizlaryordamberadi.

Kimyoviyanalizlarningavtomatlashtirilganusullaritahlillargafizikyondoshishimkoniyatibo’lmaganhollardaqo’llanilmoqda (spektroskopiyavaxromatografiya). Ulargaasosannamunalarniko’pmiqdordaanalizqilinishkerakbo’lgandayondoshilgan. Masalan, suyuqliklarnikimyoviyanalizqilishningavtomatlashtirlganusullariishlabchiqarishsamardorligivatexnologikjarayonlarniiqtisodqilishimkoniyatiniberadi. Shuo’rindaYaponiyadaqo’llanilayotganqontahliliningavtomatiktiziminimisolqilibkeltirishmumkin. Butizimorqaliqonreaktsiyasining20 tareagentgabo’lganholatiko’riladi. Bemorningholatito’g’risdagivaqontarkibidagima’lumotlarEHMxotirasigajoylanadi. Qontahlillarinatijalarigako’rabemorgatashxisqo’yibberiladi. Yanamasofadanturibboshqarishusulianalitikningishtirokisizo’tkazilishimumkin. Zamonaviyasboblarninghammasihozirkompyuterlargaulangan. Tuproqlarnioddiypotentsiometrikaniqlashnatijalarinihambemalolkompyuterko’rsatkichlariorqaliolishmumin.

   Lekin,tahlilchi -murakkabtuzilmalikimyoviy – analitikasbobgao’xshabqolmasligikerak. Zamonaviy – asbob-anjomlaro’zsalobativako’rinishgaegabo’lib, judako’penergiyasarfqilsada, ulargaxodimlartomonidanyuqorixizmatko’rsatishtalabqilinadi. Lekin, tuproqlarnikimyoviyanalizqilishdamumtozusullardanfoydalanishqo’proqvaqtketsaham, aniqvaishonchliko’rsatkichlargaerishishmumkin. Ba’zibirxossalarnianiqlashdamurakkabtuzilmaliasboblardanfoydalanishdanko’raoddiyusullardatezroqnatijaolishmumkin.RustahlilchikimyogarolimiA. K. Babkoo’zvaqtida, avtomatlashtirishdoimofoydaberadimidebyozganedi. Avtomat- analizatorlarniyo’lgaqo’yishuchunbirqancharadiofizikvakimyogarlar, mexaniklarjamoasiisholibborishlozim. Buesamasalaningiqtisodiytomonibilanbog’liq. Avtomatlashtirishstandartmahsulotniyalpiishlabchiqarishdifoydali. Avtomatlarhardoimhammalakalimutaxassiso’rnibosaolmaydi – debyozganedimashhurolim. Lekinshungaqaramaytuproqlarningkimyoviytarkibi, fizik-kimyoviyxossalarinitadqiqotqilishdaengzamonaviytexnologiyalardanmuvaffaqiyatlifoydlanibkelinmoqda. Tuproqlarningmineralogiktarkibinio’rganishrentgenografikvaspektrometriktahlillarorqaliolibborilmoqda.Bundaymisollarnijudako’pkeltirishmumkin.^[2]