O‗zbekistonrespublikasi oliyvao‗rtamaxsusta‘limvazirligi

O‗qish  –  grafikaviy  elementni  (nuqta,  chiziq,  elementar  fragment)  va 
qabul qilingan koordinatalar tizimida uning koordinatalarini aniqlash. 
Kodlash  –  o‗qilgan  informatsiyani  belgilangan  qoidalarga  muvofiq 
raqamli kodga aylantirish. 
O‗qish  jarayonida  inson  ishtirokining  darajasi  bo‗yicha  GI  kiritish 
qurilmalari va avtomatik va yarim avtomatik qurilmalarga bo‗linadi. 
GI  avtomatik  kiritish  qurilmalari  o‗zgartirishning  kuzatuvchi  yoki 
yoyuvchi  (skanirovka  qiluvchi)  metodlaridan  foydalanishadi.  Birinchi 
holda  ishchi  organ  abstsissa  o‗qi  bo‗ylab  o‗zgarmas  tezlikda  siljib 
berilgan  egrilik  chegarasini  kuzatadi  (o‗zgartiriladigan  egrilik  ordinata 
o‗qi  bo‗yicha  ishchi  organ  og‗ishining  son  qiymatlari  ko‗rinishida 
ifodalanadi).  Ikkinchi  holda  abstsissa  o‗qi  bo‗ylab  qandaydir  qadamda 
ishchi organ tasvirni skanerlashni amalga oshiradi. Bunda berilgan egrilik 
bilan  skanerlovchi  nur  kesishish  nuqtalarining  ordinatalari  qayd  qilinadi. 
GI  kiritish  avtomatik  qurilmalari  faqat  murakkab  bo‗lmagan  rasmlarni, 
masalan  bitta  argumentning  birgina  ma‘nosi  bo‗lgan  funktsiyalarining 
grafiklarini 
kodlashda 
qo‗llanadi, 
chunki 
murakkab 
tasvirlarni 
kiritayotgan tasvir elementlarini tanishda ancha qiyinchiliklar tug‗iladi. 
Yarimavtomatik 
qurilish 
qurilmalari 
murakkab 
grafikaviy 
tasvirlarni, 
masalan 
mashinasozlik 
chizmalarini, 
tasvirlashda 
foydalaniladi.  Ularda  GIni  o‗qishni  shchup  (щуp)  yoki  vizir  yordamida 

---

175 
 
operator  bajaradi.  O‗qilgan  informatsiyani  elektron  blok  qabul  qiladi  va 
kodlaydi.  U  oraliq  tashuvchiga,  masalan  magnitli  lentaga,  yozilishi  yoki 
kanal bilan tutashish bloki orqali EHMga uzatilishi mumkin. 
GI  kiritish  qurilmasi  ishchi  maydon  –  planshetga  ega bo‗ladi,  unda 
hujjat  hamda  alfavitli-raqamli  informatsiyani  kiritish  uchun  alfavitli-
raqamli va funktsional klaviaturalar joylashadi. 
Planshetda  ishchi  organ  koordinatalarini  tavsiflovchi  kodlarni  olish 
usuli  bo‗yicha  GIni  kiritish  qurilmalarini  optik-mexanik,  setkali  va 
boshqalarga bo‗lish mumkin. 
Optik-mexanik 
qurilmalarda 
qo‗zg‗aluvchi 
koordinat 
tizimidan 
foydalanishadi. Registratsiya qiluvchi organ  – krestli linza ko‗rinishidagi 
vizir  –  ishchi  maydon  bo‗ylab  ikkita  karetka  yordamida  siljiydi. 
Aylanuvchi  o‗yiqli  disk  vizir  bilan  bog‗langan.  Fotoelektrik  datchik 
impulslarni  ishlab  chiqadi,  ular  soni vizir  siljishiga  proportsional.  x  va  y 
koordinatalari  bo‗yicha  siljishga  mos  impulslar  sonini  schyotchiklar 
hisoblaydi.  Karetka  harakati  tugagach  schyotchiklarda  qayd  qilingan 
kodlar  koordinatalar  qiymatlariga  mos  keladi.  Bu  qurilmalarda 
koordinatalarni  o‗lchash  aniqligi  0,25...0,4  mm.  Ularning  kamchiligi  – 
mexanik uzellarning murakkabligidir. 
GIni  kiritish  setkali  qurilmalari  murakkab  qo‗zg‗aluvchi  mexanik 
uzellarga 
ega 
emas. 
Planshet 
tekisligi 
bir-biri 
bilan 
elektr 
izolyatsiyalangan  o‗zaro  perpendikulyar  shinalar  bilan  diskretlanadi. 
Registratsiya  qiluvchi  organ  (shchup)  va  setka  o‗tkazgichlari  orasidagi 
aloqa  sig‗imli,  induktiv  yoki  kontaktli  bo‗lishi  mumkin.  Birinchi  ikki 
holda  setka  shinalari  tok  impulsi  bilan  ketma-ket  induktsiyalanadi 
(uyg‗onadi).  Shchup  ostida  joylashgan  shina  uyg‗ongan  paytda  shchup 

---

176 
 
datchigida  EYuK  uyg‗onadi.  Bu  signal  kuchaygandan  so‗ng  schyotchik 
to‗lishi jarayonini tugatadi. Schyotchikda fiksatsiyalangan kod koordinata 
qiymatiga  mos  bo‗ladi.  Kontakt  qurilmalarda  shchupni  bosib  setka 
o‗tkazgich  (sim)larini  tutashtirishadi.  Setkali  kiritish  qurilmalarda 
o‗lchash aniqligi setka qadami bilan aniqlanadi va odatda 0,25... 0,5 mm 
bo‗ladi. 
Qolgan qurilmalarga akustik va rezistivli qurilmalar kiradi. Akustik 
qurilmalarning ishlash printsipi manba (ishchi organ)dan priyomnikkacha 
tovush  tarqalishi  vaqtini  o‗lchashga  asoslangan.  Akustik  qurilmalarning 
kamchiliklari  –  to‗siqqa  bardoshligi  va  aniqligining  kamchiligidir. 
Rezistiv  qurilmalarda  o‗tkazuvchanligi  bir  xil  bo‗lgan  o‗tkazuvchi 
materialdan qilingan planshetdan foydalaniladi. Planshet chekkalari stabil 
ta‘minlash  manbasiga  ketma-ket  ulanadi.  Informatsiyani  tashuvchi 
rezistiv  qatlamga  tekkunicha  zond  bilan  sanchib  qadaladi.  Bunda 
zonddagi 
kuchlanish 
mos 
koordinataga 
proportsional 
bo‗ladi. 
Aniqligining kamligi va chizmani sanchib teshish zarurati tufayli bunday 
qurilmalardan keng foydalanilmadi.