|
Sоmоniylar sulоlasi
Bu davrda Movarounnahrning Samarqand, Farg’ona, Shosh, va Ustrushona viloyatlarida noiblik qilayotgan somoniylar xonadonining siyosiy hayotida ham o’zgarishlar sodir bo’ladi. Yurtga avval Hux, so’ngra Ahmad boshchilik qiladi, ular hatto o’z nomlaridan mis chaqalar zarb qilishadi. Ahmad vafotidan keyin(865) uning o’g’li Nasr Samarqandni markazga aylantiradi. U Buxoro vohasi, naxshob, Chag’onrud, vodiylaridan tashqari Movarounnahrning barcha viloyatlarini birlashtirish va uni Xurosondan ajratib olish choralarini ko’radi.Tohiriylar davlatining barham topishi bilan vaziyat o’zgarib istiqlol uchun qulay sharoit vujudga keladi. Safforiylar Movarounnahrga hukmronlik qilishning uddasidan chqa olmaydilar. O’z holiga tashlab qo’yilgan Buxoro ahli hatto safforiylarga tobe bo’lishni istamaydi. Shahar zodagonlar somoniylarga murojaat qilib, Samarqandga Nasr ibn Ahmad huzuriga elchilar yuboradilar. Undan Buxoroni o’z qo’l ostiga olishini va somoniylar xonadonidan bir kishini Buxoroga hokimqilib yuborishni so’raydilar.Nasr ukasi Ismoilni (874) Buxoroga noib qilib yuboradi. Shunday qilib, IX asrning oxirgi choragida Movarounnahrning deyarli barcha viloyatlari somoniylar tasarufiga o’tib, o’z mustaqilligini tiklab oladi. Xuddi shu vaqtdan boshlab Ahmad o’zini butun Movarounnahrning boshlig’I deb hisoblay boshlaydi.Buxoro noibi Ismoil akasi Nasrga itoat etishni istamaydi. O’ziga berilgan viloyatni mumkin qadar iqtisodiy jihatdan mustaqil idora qilishga intiladi Nasrning xazinasiga yuboriladigan har yilgi soliqlarni turli bahonalar bilan to’xtatib qo’yadi. Aka- uka o’rtasida adovat paydo bo’lib, u 888 yilda jangga olib keladi. Jangda nasr qo’shinlari tor- mor etiladi. Shu yildan boshlab Ismoil butun Movarounnahrni birlashtirib, uning yagona hukmdori bo’lib qoladi.
Ismoil Somoniy zukko davlat arbobi edi. U movarounnahrni birlashtirgach, mustahkam davlat tuzishga intiladi. Avvalo katta qo’shin to’plab ko’chmanchilar dashtiga qo’shin tortadi. 893 yilda Taroz shahrini fath etib, dashtliklarga qattiq zarba beradi. Movarounnahr aholisining mustaqil8kka erishib bu diyorda Somoniylar davlatining qaror topishi arab xalifaligini bir tomondan ranjitar va cho’chitar edi. Shu boisdan xalifalik safforiylar bilan somoniylarni to’qnashtirishga , bu ikki davlatni xaiflashtirishga harakat qildi. Natijada 900 yilda ular o’rtasida boshlanib ketgan urush Ismolning g’labasi bilan tugaydi. Butun Xuroson somoniylar tasarufiga o’tadi. Xalifa noilojlikdan ismoilga hukmdorlik yorlig;ini yuborishga majbur bo’ladi, shunday qilib IX asr oxirlarida Movarounnahr arab xalifaligi hukmronligidan abadiy xalos bo’ladi. Ismoil Somoniy butunMovarounnahrni o’z qo’l ostiga kuchli davlat qilib birlashtiradi. Movarounnahr mustaqilligining barqarorligi, avvalambor markazlashgan hokimiyatning qaror topishiga bog’liq edi. Buni yaxshi anglagan somoniylar ulkan mamalakatni bioshqarishda dastlab ixcham davlat ma’muriyatini tashkil qiladilar.
Buxoroda devonlar tashkil etiladi. Markaziy mahkama viloyatlardagimahlliy boshqarmalar bilan doimiy aloqada bo’lgan. Viloyatlarda maktubot va axborot devonidan tashqari barcha devonlarning vakillari bo’lgan. Viloyat devonlari, bir tomondan mahalliy hokimga ikkinchi tomondan markaziy mahkamalarnin tegishli devoniga bo’ysunar edi. Viloyat hokimlari ba’zan vazir deb yuritilgan. Ular sulolaviy xonadonga tegishli amirzodalar yoko sobiq mahalliy hukmdorlar hamda zodagon dehqonlardan tayin etilgan. Har bir shaharda rais- shahar boshlog’I hamda muhtasib nazoratchi bo’lgan. Mansabdorlarning xizmat haqi uchun davlatning yillik daromadining deyerli sarf etilgan.
Movarounnahr mustaqillikka erishib, Somoniylar davlatining qaror topishi va uning ravnaqida islom diniruhoniylariing hissasi katta bo’ldi. Shu boisdan ularning obro’yi oshib, poytaxt Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi. Somoniylar tashqi va ichki dushman xurujlaridan mamlakatni muhofaza qilish masalasig katta e’tibor beradilar. Xususan Ismoil Somoniy yaxshi qurollandan harbiy qo’shinlar va saroy gvardiyasini tuzadi. IX –X asrlarda Movarounnahr, Xuroson va Xorazmning shahar va qishloqlarida hunarmandchilikning ko’pgina sohalari rivojlangan bo’lsada, ammo bu hududlar qishloq xo’jaligi mamlakati edi. Aholining asosiy qismisug’orma dehqonchilik va chorvachilik bilan sgug’ullanardi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
