|
Tayanch iboralar: material, kristall va amorf jismlar, kristall panjara, vakantsiya, dislokatsiya,
allotropiya, polimorfizm, birlamchi kristallanish, metallning xossasi.
Materialshunoslik fani va uning qisqacha rivojlanish tarixi
Materialning texnikaga yaroqliligi uning tuzilishiga bog‟liqdir. Materialning tuzilishi
deganda, uning bir butunligini ta„minlovchi, ya„ni ichki va tashqi ta„sirlarga faol qarshilik
ko‟rsatuvchi ichki bog‟lanishlar tushuniladi. Ana shu ichki bog‟nishlarga muvofiq materialning
xossalari ham o‟zgarishi mumkin. Demak, materialning xossalari ularni bir-biri bilan solishtirganda
ajratish mumkin bo‟lgan falsafiy tushunchadir. Bu tushuncha miqdor va sifat o‟zgarishlarni o‟z ichiga
oladi. Materialning tarkibi, tuzilishi hamda xossalari o‟rtasidagi amaliy bog‟lanishlarni o‟rganadigan
fan materialshunoslik deb ataladi. Materialning tarkibi deganda shu materialning qanday kimyoviy
elementlardan tuzilganligi tushiniladi. Materialning tuzilishi tushunchasi ancha keng ma„nodagi
tushuncha bo‟lib, ko‟z yoki oddiy lupa bilan ko‟rib bo‟ladigan mikrotuzilish, maxsus (500-2000 marta
katta qilib ko‟rsatadigan) optik asboblar – metallografik mikroskoplar yordamida o‟rganiladigan
mikrostuktura hamda 100 000 marta katta qilib ko‟rsatadigan elektron mikroskoplarda yoki rentgen
nurlarini (
= 5
10
-8
5
10
-12
m) ta‟sir ettirish bilan kuzatiladigan supmikroskopik strukturalarni o‟z ichiga
oladi. Materialning xossalari deganda, uning kimyoviy, fizik va mexanik xossalari tushiniladi.
Insonlar dastavval tosh va suyak materiallarini makon va qurol uchun ishlatganlar. Toshni qayta
ishlab qurol yasaganlar. Keyinchalik toshdan yerni qayta ishlaydigan qurollar, ya‟ni ishlab chiqarish
vositalarini yasaganlar. Natijada asta-sekin yog‟ochni, terini va qum-tuproqni ( loyni) qayta ishlash –
sopol sanoati yaratila bordi. Bronza davriga kelib, tosh qurollarning ahamiyati yo‟qola boshladi va
metallurgiya sanoati vujudga kela boshladi. Metall qotishmaning tarkibini o‟zgartirish orqali uning
xossalarini boshqarish mumkinligi ma„lum bo‟ladi va bu jarayon amaliyotda qo‟llanila bordi. Temir
davriga kelib ishlab chiqarish kuchli taraqqiyotga to‟sqinlik qilib qoldi. Osiyoda, O‟rta yer dengizi
atrofida, Xitoy hududlarida ilk bor metallarni qayta ishlaydigan korxonalar vujudga keldi. Suv va
havodan foydalanish materialshunoslik sanoatida yangi taraqqiyotni ochdi. Temir eritib tozalashda
puflash uchun havodan foydalanish esa suyuqlantirilgan metallar haroratini oshirish imkonini berdi.
Natijada metall qo‟shimchalardan to‟la tozalanib, uning sifati yaxshilandi. Metall ishlab chiqarishda pista
ko‟mir o‟rniga kokslanadigan ko‟mirdan foydalanish esa davr talabi - ishlab chiqarishni keskin
oshirish natijasida vujudga keldi. Kokslash texnologiyasinining kashf etilishi metallurgiya sanoatini tez
rivojlantirdi.
Po‟lat olishning yangi-yangi usullari kashf etildi. Angliyada avval G.Bessemer (1856), so‟ngra
S. Tomos (1878), Fransiyada esa P.Marten (1864) kabi ixtirochilar po‟lat olishning yangi usullarini
yaratishdi. Materialshunoslik fani XIX asrga kelib, mashinasozlikdagi maxsus fanga aylanib qoldi.
Materialshunoslikning fan sifatida takomillashishiga talantli rus olimi va ixtirochisi D.K.Chernovning
(1839-1921) fazalar o‟zgarishi haqidagi nazariyasi juda katta turtki bo‟ldi. Fanning rivojlanishiga ko‟plab
olimlar o‟z hissalarini qo‟shishdi. Jumladan, nemis olimi A. Ledebur metallar strukturasi tushunchasini,
ingliz fiziklari F.Laves hamda V.Yum-Rozeri yangi tipdagi fazalarni kashf etishdi N.N.Benardos va
N.G.Slovyanovlar po‟latlarni payvandlash mumkinligini ilmiy asosda isbotlab berishdi. Rus olimi A. M
Butlerov 1881 yili jismning kimyoviy tuzilish nazariyasini kashf qildi, 1909 yilda S.V.Lebedev xossalari
jihatidan tabiiy kauchukga o‟xshash sun„iy kauchukni sintez qilib oldi. P.A.Rebinder (1898-1972)
tomonidan kashf qilingan, yuza aktivligini oshiruvchi moddalarning qattiq yuzaga molekulyar ta„sir
etish mexanizmi yaratildi.
Materialshunoslik fanining rivojlanishiga rus olimlari S.S.Shteynberg, N.S.Kurnakov,
A.A.Bochvar, A.A.Baykov, N.I.Belyayev, A.P.Gulyayev, Yu.M.Laxtin, Ya.S.Umanskiy va boshqalar,
xorij mamlakatlari olimlaridan: F.Osmon, A. Portevena, Le-Shatele (Fransiya); R.Austen, Yum-Rozezi
(Angliya); G.Gou, Barret (AQSh), P.Gerens, Tamman, Martens (Germaniya) kabilar sezilarli darajada
o‟z hissalarini qo‟shishgan.
24
Shunday qilib, materialshunoslik fani o‟z tarixiga ega bo‟ldi, nisbatan qisqa vaqt ichida juda ko‟p
turdagi materiallar yaratildi, eng muhimi, mashinasozlikning ajralmas qismi bo‟lgan materialshunoslik
vujudga keldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
