O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi qo’qon davlat pedagogika instituti tabiiyot va geografiya fakulteti

Zoologiyaning  o’yg’onish  davrida  rivojlanishi.  O’yg’onish  davrida 

Xristofor  Kolumb,  Marko  Polo,  Magellan  kabi  sayyohlarning  dengizlar  osha 

sarguzashtlari  tufayli  noma’lum  bo’lgan  hayvonlar  kashf  etildi.  Ana  shu  davrda 

shveysariyalik  K.Gesnerning  17  jildlik  ―Hayvonlar  tarixi‖  (16-asr)  ensiklopedik 

asari paydo bo’ldi. 

Zoologiyaning  rivojlanishida  17-asrda  mikroskopning  kashf  etilishi  katta 

ahamiyatga ega bo’ldi. Golland olimi A.Levenguk ―Mikroskop yordamida ochilgan 

tabiat  sirlari‖  asarida  ko’z  ilg’amas  hayvonlar  dunyosini  kashf  etdi.  Italiya  olimi 

M.Malьpigi  umurtqali  hayvonlarning  qon  aylanish  va  ayirish  organlari,  terisining 

tuzilishini;  angliyalik  U.  Garvey  odamning  qon  aylanish  sistemasini  tushuntirib 

berdi. 

SHved  olimi  K.Linney  ishlab  chiqqan  hayvonot  olami  sistemasi  ham 

zoologiyaning  rivojlanishiga  katta  ta’sir  ko’rsatdi.  Olim  o’zining  ―Tabiyyot 

sistemasi‖  asarida  tur,  urug’,  tartib,  sinf  kabi  sistematik  guruhlarni  asoslab  berdi. 

K.Linney turni ikki nom, ya’ni urug’ va tur nomi bilan atash (binar nomenklatura) 

ni taklif  etdi: hayvonlarni sutemizuvchilar,  qushlar, sudralib  yuruvchilar,  baliqlar, 

hasharotlar, chuvalchanglar sinflariga ajratdi. 

Fransuz  olimi  J.Kyuvьe  19-asr  boshlarida  hayvonlar  qazilma  qoldiqlarini 

o’rganib,  organizmning  bir  butunligi  va  organlarning  o’zaro  bog’liqligi 

to’g’risidagi  ta’limotni  yaratadi.  Kyuvьe  fanga  ―tip‖  tushunchasini  kiritadi.  U 

hayvonlarni  4  tip:  umurtqalilar,  yumshoq  tanlilar,  bo’g’imlilar,  nurlilar  va  19 

sinfga ajratadi. 

Zoologiyaning  rivojlanishida  T.SHvann  va  M.SHleyden  tomonidan  hujayra 

nazariyasining  yaratilishi  hamda  turlarning  o’zgarishi  to’g’risidagi  J.B.Lamark 

ta’limoti  ham  muhim  ahamiyatga  ega  bo’ldi.  J.B.Lamark,  K.Linney  sistemasini 

yana  ham  takomillashtirib,  hayvonlarni  14  sinfga  ajratdi.  U  turlarning  o’zgarishi 

to’g’risidagi dastlabki evolyusion nazariyasini ishlab chiqishga urindi. 

---

 

9 

Zoologiyaning  rivojlanishida  CH.Darvinning  qo’shgan  hissasi  katta  bo’ldi. 

Uning  ―Bigl‖  kemasidagi  sayohatlarga  bag’ishlangan  ―Izlanishlar  kundaligi‖ 

(1839) asarida Janubiy Amerika va unga yaqin orollardagi kemiruvchilar, qushlar, 

kaltakesaklar,  toshbaqalar  va  boshqa  hayvonlar  to’g’risida  ilk  bor  ma’lumot 

beriladi.  Ayniqsa  CH.Darvin  rahbarligida  tayyorlangan  ―Zoologiya‖  asari,  uning 

―Mo’ylovoyoqli  qisqichbaqasimonlar‖  monografiyasi,  korall  orollarining  kelib 

chiqishi to’g’risidagi ta’limoti (1851-54) katta ahamiyatga ega bo’ldi. Zoologiyaga 

oid  ma’lumotlar  CH.Darvin  evolyusion  ta’limotining  asosini  tashkil  etadi. 

Zoologiyada  evolyusion  g’oyalar  CH.Darvinning  ―Tabiiy  tanlanish  yo’li  bilan 

turlarning  paydo  bo’lishi‖  asari  (1859)  nashr  etilgandan  so’ng  o’z  aksini  topdi. 

Evolyusion  ta’limotning  yaratilishi  hayvonlarni  o’rganishga  qiziqishni  yanada 

kuchaytirib  yubordi.  Evolyusion  ta’limot  asosida  solishtirma  anatomiya, 

embriologiya,  paleontologiya,  sistematika,  zoogeografiya  fanlari  tez  rivojlana 

boshladi;  ekologiya,  gidrobiologiya,  parazitologiya  va  boshqa  fanlarga  asos 

solindi.  Evolyusion  g’oyalar  asosida  nemis  olimi  E.Gekkel  biogenetik  qonunni 

kashf etdi.