O’zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi muqimiy nomidagi qo’qon davlat pedagogika instituti boshlang’ich ta’lim metodikasi kafedrasi

Etimologik  yoki  grafik  tamoyil.  Imloning  etimologik  yoki  grafik  tamoyili 

o‘zlashma  so‘zlarning  yozilishini  qoidalashtirishda  muhim  rolь  o‘ynaydi.  Bu 

tamoyilga  ko‘ra  o‘zlashma  so‘zlar  manba  tilda  qaysi  shaklda  yozilgan  bo‘lsa,  qabul 

qiluvchi  tilda  ham  shunday  shaklda  yoziladi.  Bunda  o‘zlashma  so‘zning o‘zi mansub 

bo‘lgan  tildagi  grafik  shakli  o‘zbek  imlosida  ham  saqlanadi.  Rus  tili  va  u  orqali 

boshqa  tillardan  o‘zlashtirilgan  so‘z  va  atamalarning  aksariyati  o‘zbek  tilida  mana 

shu  etimologik  (grafik)  tamoyil  asosida  yoziladi.  Masalan,  rus  tilidagi  ocherk,  opera, 

tonna, nota, pochta, rota so‘zlari o‘zbek tilida o‘cherk, o‘pera, to‘nna, no‘ta, po‘chta, 

ro‘ta  shaklida  talaffuz  qilinsa-da,  rus  tilidagi  grafik  shakli  bo‘yicha  ocherk,  opera, 

tonna,  nota,  pochta,  rota  tarzida  yoziladi.  SHuningdek  kombayn,  kompot,  montaj, 

motosikl,  motor,  obzor  so‘zlarining  urg‘usiz  bo‘g‘inidagi  o  unlisi  a  unlisi  tarzida; 

rektor,  direktor,  prorektor,  transformator,  traktor  kabi  so‘zlarning  oxirgi bo‘g‘inidagi 

o  unlisi  i  tarzida  aytiladi,  ammo  bu  so‘zlarda grafik tomoyilga ko‘ra yozuvda o unlisi 

saqlanadi. 

Rus  tilidan  o‘zlashgan  bir  qator  so‘zlar  oxirida  ikki  undosh  yonma  -yon 

keladi.  Bu  so‘zlar  talaffuz  qilinganda  ikki  undosh  orasida  qisqa  i  tovushi  orttiriladi. 

Ammo  yozuvda  bu  tovush  hisobga  olinmaydi  va  so‘zlar  etimologik  tamoyil  asosida 

ruscha  shaklida yozila beradi: litr, semestr, keks, boks, bifshteks, gips, orkestr, filьtr, 

punkt, teatr va boshqalar. 

Vise-prezident,  unter-ofiser,  kilovatt-soat,  eks-chempion,  gramm-molekula, 

gramm-atom  singari  ruscha  o‘zlashmalar  o‘zbek  tilida  ruscha  holatiga  ko‘ra 

chiziqcha bilan  yoziladi. 

 Tilimizdagi  ayrim  arabcha  so‘zlar  ham    etimologik  tamoyil  asosida  yoziladi. 

CHunonchi, muammo, maoniy, mutolaa, mudofaa, va‘da, a‘lo, she‘r , ba‘zan, ma‘ruf, 

ta‘lim,  ta‘zim,  mash‘al,  qal‘a,  daf‘a,  shu‘la,  mo‘‘jiza,  da‘vat,  hay‘at,  ma‘rifat, 

ma‘shuq,  me‘mor,  ta‘sis,  daf‘atan,  ra‘y,  ne‘mat,  iste‘fo,  mo‘‘tadil  singari  so‘zlar 

etimologik  tamoyilga  ko‘ra  arab  tilidagi  holaticha  yoziladi.  Ayirish  belgili  so‘zlar  asli 

arabcha  bo‘lib,  arab  alifbosi  amal  qilgan  davrda  ayn  bilan  yozilgan  va  talaffuz 

qilingan.  Hozirda  bu  so‘zlar  amaldagi  imlo  qoidalariga  ko‘ra  ‗  belgisi  bilan 

yozilmoqda. 

YAngi 

alifbo 

bo‘yicha  bunday  so‘zlarda  tutuq  belgisidan 

foydalaniladigan  bo‘lindi. 

Etimologik  tamoyil  imloning  morfologik  va  tarixiy  -an‘anaviy  tamoyillariga 

yaqin  turadi.  Ular  o‘rtasida  qandaydir  o‘xshashlik,  umumiylik  alomatlari  mavjud. 

Lekin  bu tamoyillar  o‘zaro farqlarga ega.  

Imloning  yuqorida  qayd  etilgan  besh  tamoyili  o‘zaro  bog‘liq  bo‘lib,  ular bir-

birini  to‘ldirish  uchun  xizmat  qiladi.  Imlo  tamoyillari  yozuvning  nazariy  asosidir. 

SHu  bois  imlo  tamoyillarini  o‘rganish  yozuv  amaliyoti  uchun  muhim  ahamiyat  kasb 

etadi. 

---

 

- 19 - 

O‘zbek  tilining  yangi  imlo  qoidalarida,  avvalgi  qoidalarda  bo‘lganidek, 

fonetik  va  morfologik  tamoyillar  asos  qilib  olingan.  Ammo  morfologik  tamoyilga 

asoslanish  1956  yil  4  aprelda  tasdiqlangan  „Uzbek  orfografiyasining  asosiy 

qoidalari"ga  nisbatan  ortgan.  Bu  tamoyil  hammadan  avval  „Asos  va  qo‘shimchalar 

imlosi"  bo‘limida o‘z ifodasini topgan.