O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Mavzuga oid axborot
Safdosh
Qirg‘iz qo‘zg ‘alonchi rahbarlarining takdiri haqida bizda 
m a’lumot yetarli emas edi. Fozilbek Otabek o ‘g ‘lining Chibel b o ‘lis 
haqida qisqa bo‘lsa ham yozganlari maqolanavis Alinazar Egamnazar 
bergan m a’lumotga («Siz bilgan Dukchi Eshon», hujjatli qissa, 
Toshkent, 1994) to 'g ‘ri kelmaydi. Masalan, Fozilbek o ‘z kitobida 
Chibel boTis eshon bilan birga osib oidirilgani haqida yozadi. A. 
Egamnazar esa, osib o ‘ldirilmagan deydi, ammo Chibel haqida unda 
ham m a’lumot yo‘qligi sababli boshqa biron fikr bildirmaydi.
Bizning Kugart vodiysiga qilgan safarimiz bu voqealar tafsilotini 
o'rganishda juda muhim b o id i. Safar chog‘ida yozib olingan xotiralar 
bilan birga «To‘xtaqul zamondoshlarining xotiralari» to ‘plami ham 
bizga ancha qoT keldi. To'plamda atoqli q irg iz kuychisi To‘xtaqul 
Sotilg‘onovning qo‘zg ‘alon tufayli Sibirga surgun qilingani haqida 
xotira m aium otlari bor va uning surgundagi «she’rlari»dan namunalar 
keltirilgan. Shuningdek, ushbu to ‘plamdan joy olgan, Sotqin 
Sasiqboevning Chibel do‘sti B o ia t Jirtaqov haqidagi maqolasida 
ham biz uchun muhim xabarlar keltirilgan.
Shunday qilib, ushbu to'plam da keltirilgan hujjatli m a’lumotlar 
va o ‘zimiz to'plagan xotiralardan Chibel b o iis va do‘stlarining 
taqdiri haqida qimmatli dalillar aniqlandi. Ular q o ig a olingach, qo‘l- 
oyoqlariga kishan solingan holda Bozorqo‘rg ‘onda uch kun qamashib 
so‘ngra, Andijonga olib ketishgan. Ayni o'sha kunlari Ketmontepada 
To‘xtaqul ham qamalgan ekan. Q o ig a olinganlami ikkita aravaga 
solishib otliq askarlarnazoratidajo‘natishgan. Kun issiq,yo‘llar chang, 
chanqoq yomon azob berardi, atrofdan suv tutmoqchi boiganlarga 
hatto qaratmas ham edilar, - deb eslaydi B o ia t Jirtaqov, - ikkinchi 
kuni Andijonga yetib kelishdi va ulami Andijon turmasiga qamashdi. 
B o ia t xotirasida turmada «bir necha kun b o id ik » , - deyilgan. 
Ammo Adi og‘a va boshqalar xotirasida 33 kun qamoqda b o ig a n i 
aniq aytiladi. Biron haftadan so'ng yon kameraga yana odamlar olib 
kelishadi. Ana shular orasida To'xtaqul Sotilg‘onov ham bor edi. Ular 
Andijon turmasida bir-birlari bilan tanishdilar. Bu kunlar Fozilbek 
Otabek o ‘g i i yozganidek, Chibel b o iisn i so'roq qilgan kunlariga 
to ‘g ‘ri keladi. B o ia t xotirasiga qaraganda, turma xonasida taxminan
468
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

70-80 tadan mahbus bo‘lgan, havo issiq va dim, nafas olish og‘ir 
bo ‘lganidan bir necha odam holdan toygan, o ‘lganlar ham b o ‘lgan.
(Sayfiddin hoji Jalilov.
«Saltanatni titratgan kunlar»)
Chorizm 90-yillardagi xalq harakatlari, xususan, Andijon 
qo‘zg‘alonidan tegishli xulosa chiqarib, 1886 yilda tasdiqlangan 
«Turkiston o ‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom»ga o ‘zgartishlar 
kiritdi. 1886 yilgi qonun Turkiston general-gubematorligini Turkiston 
o ik asig a aylantirib, «harbiy xalq boshqaruvi»ni «m a’muriy- 
polisiya boshqaruvi»ga aylantirgan edi. Sankt-Peterburg Harbiy 
vazirligi o ‘lkada «harbiy xalq boshqaruvi»ni tikladi. Turkistondagi 
mustamlakachilarga keng vakolatlar berib, ularga «tuzem aholi 
o ‘rtasida har qanday norozilikni tag-tugi bilan shafqatsiz bosish, 
biron-bir dushmanlik holati sezilsa darhol uni harakati kuchaymasdan 
b o ‘g ‘ib tashlash, tartibni buzuvchilar va ulaming maslakdoshlariga 
tegishli saboq berish va ularga qudratimizni ko‘rsatib qo‘yish uchun 
har qanday choralardan qaytmaslikni» buyurdi. Ammo Sankt- 
Peterburg o ‘lka xalqlarining ozodlik kurashini to‘xtata olmadi, xalq 
yangidan k o ‘tarilish uchun qulay fursat kelishiga taraddud ko‘ra 
boshladi.
Xulosa qilib aytganda, XIX asr oxiridagi xalq harakatlari 
chorizmning Turkistondagi mslashtirish siyosati keng omma o ‘rtasida 
chuqur ildiz otolmay jiddiy to ‘siqlarga duch kelganini ko‘rsatdi. 
Saylovlardagi «tartibsizliklar» xalqning ms mustamlaka istibdodi 
tartiblaridan noroziligini ko‘rsatib, ommaning isyonkorlik mhi 
so‘ndirila olinmaganini namoyish etdi.
Toshkent qo‘zg ‘aloni shahar ommasining, Andijon qo‘zg‘aloni 
qishloq ahlining o ‘rtasida mavjud tuzumga qarshi jiddiy kuchlaming 
shakllanib borayotganidan dalolat berdi.
Xalq harakatlarida diniy, ijtimoiy-siyosiy va milliy-ozodlik 
kurashlari o ‘zaro uyg‘unlashgan holda namoyon bo‘ldi. Rus 
mustamlakachilarining qatag‘oniga qaramay erksevar kuchlaming 
Turkiston o ik asid a chuqur zaminga egaligini va ular fursati kelganda 
yana qo‘tarilishga qodir ekanligini keyingi voqealar tasdiqladi.