O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

T o ' r t i n c h i b o b
M IL L IY D A V L A T C H IL IK N I T IK L A S H VA
IS T IQ L O L U C H U N K U R A S H
l . X I X A SR O X IR L A R ID A G I X A L Q X A R A K A T L A R I
Turkistonda chorizmning siyosiy va iqtisodiy zulmiga qarshi 
harakatlar XIX asming 70-yillaridan boshlandi. 1879 yilda 600 
nafarga yaqin olomon Farg‘ona viloyat boshqarmasi binosim qur- 
shab olib, harbiy gubernatordan M arg‘ilon tumanidan olinayotgan 
soliqlami kamaytirishni talab qildi. O 'shanda viloyat harbiy guber- 
natori bevosita qurolli kuch ishlatishdan cho‘chigan. Chunki 1875—
1876 yillarda ayni shu viloyatda boshlangan P o iatx on boshchili- 
gidagi qo‘zg‘alon hamda Mingtepadagi 1871 yilgi Yetimxon 
boshchiligidagi g ‘alayon ruslarni chinakamiga tashvishga solgani 
esdan chiqmagan edi. Olomonning avzoyi buzuqligini anglagan 
har-biy gubemator bo‘lajak katta janjalning oldini olish maqsadida 
xalqqa yon bosib, ulaming talablarini o ‘rganib chiqishga va’da 
berdi. Shu maqsadda hay’at tuzilib, ish boshlangan. H ay‘at to ‘plagan 
m a’lumotlar viloyatda paxta maydonining kengayib ketgani, natijada 
yashash uchun zarur b o ig a n boshqa ekinlar maydoni keskin 
kamayganini k o ‘rsatadi. Oqibatda oziq-ovqat mahsulotlari narxi 2,5 
barobar ko‘tarilib, chayqovchilik kuchaygan. Andijon, M argilon, 
Namangan, 0 ‘sh, Yangi M argilon, Q o‘qon tumanlarini o ‘z ichiga 
olgan Farg‘ona vodiysida 88 ming 858 tanob yemi egallagan paxta 
boshqa ekinlami siqib chiqargan. «Tuzem aholi ms harbiy kuchi 
panohida, barcha ms fuqarolari huquqlaridan teng foydalangan 
holda, o ‘z farovonligini oshirmoqda, - deb yozgan edi general- 
gubemator. Shu bilan birga u hech qanday asossiz ms fuqaroligi 
beradigan katta imtiyozlardan ham foydalanmoqda. Shuning uchun 
ham harbiy soliqning joriy etilishi xalqqa og‘ir botmagan holda 
davlat xazinasiga yiliga yarim million mbl daromad keltiradi»1. 
M ustamlakachilar sardori paxtachilik salm ogining tobora oshib 
borayotganini qayd etib, 1887 yilda 200 000 pudni tashkil qilgani, 
«Amerika» navli paxta yetishtirish 1895 yilga kelib 500 000 pudga 
yetgani, y a ’ni Rossiya sanoati iste’mol qiladigan tolaning uchdan bir
1 0 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 5-ro‘yxat, 939-ish, 12-varaq.
426
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qismini tashkil qilganini yozgan1. Rossiyaning savdo-sanoat doirala- 
ri bu boy o ik a n i ijtimoiy-iqtisodiy o ‘zlashtirishga ahamiyatni 
kuchaytirib, kelgindilarning salm ogini oshirishga intildi.Mustam- 
lakachi m a’murlarni xalqning iqtisodiy chiqishlaridan ko'ra ko‘proq 
siyosiy chiqishlar tashvishga soldi. Bunday chiqishlar mahalliy 
m a’muriyat-volost boshqaruvchilari - mingboshilar, oqsoqollar va 
xalq sudyalari - qozilar saylovlarida tobora ochiq-oydin ko‘rina 
boshladi.