O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi

2.1. xitoy tilida fe’llarning morfologik xususiyatlari
Bog’lovchi fe’llar

Bog’lovchi fe’llarga 是，为，当，成，作成，作为，叫做，叫成，像，姓，等于 kabi so’zlar kiradi.³⁹

Har bir tilning o’ziga hos xususiyatlari mavjud bo’lib , ikki tilda albatta oxshamaydigan jixatlari topiladi, fe’llar haqida gap olib borar ekanmiz biz o’zbek tili grammaatikasida uchramaydigan, bizning tilimiz uchun begon bo’lgan fe’l turi是 (shi) fe’li haqida qisqacha to’xtab o’tamiz. 是 (shi) fe’li o’zbek tiliga bo’lmoq deb tarjima qilinadi. U xitoy tilida eng ko’p uchraydigan va qo’llaniladigan fe’llardan biri hisoblanadi. Ayrim hollarda bir chet tilini bilib ikkinchisini o’rganayotganda bilgan boshqa chet tilimiz asqotishi mumkin, ayrim hollarda esa teskarisi halaqit beradi.

Misol qilib aytadigan bo’lsak xitoy tilidagi 是shi ya’ni bo’lmoq fe’lini o’rganilayogan vaqtda ingliz tilini bilgan kishi bu fe’lni qanday ishlatish, qay hollarda qo’llash mumkin ekanligini darhol tushunib oladi negaki ingliz tilida ham aynan shunday fe’l mavjud.

Bunga “mening do’stim xitoylik” degan bir jumlani olaylik , o’zbek tilida biz “bo’lmoq” fe’lisiz ham ko’rsatib berishimiz mumkin, agar “mening do’stim xitoylik bo’ladi” desak jumla ozgina hunikroq chiqadi. Og’zaki gapirganimizda shu fe’lni ishlatmay ham fikrimizni yetkazishimiz mumkin, lekin, xitoy tilida hamma to’nlarni o’rniga qo’yib 是（shi） fe’lini ishlatmasak gap umuman tushunarsiz chiqadi. Xitoy tilida bu jumlani aytishda “bo’lmoq” ya’ni 是 (shi) fe’lini qo’llash shart huddi ingliz tilida “ tobe” fe’lini qo’llagandek. Yanayam tushunarli bo’lishi uchun bir nechta misollar keltirsak. Masalan:

我朋友是中国人。Wo pengyou shi zhongguoren. Mening do’stim xitoylik.

这位人是非常有名的运动员。Zhi wei ren shi feichang youming de yundongyuan. Bu odam judayam mashxur sportchi.

Birinchi gapda “men xitoylikman” deyilyapti, agar u yerda bog’lovchi 是 shi fe’lini ishlatilmasa gapni nima deyilyapkani tushunilmaydi va bu juda katta hato hisoblanadi. Birinchi va ikkinchi gaplarda A+是+B kanstruksiyasi asosida yasalgan. Masalan :

他是我的老师。 Ta shi wo de laoshi. U mening o’qituvchim. ( so’zma – so’z : u mening o’qituvchim bo’ladi)

丽丽从小时候想当一个最好的老师。Lili cong xiao shihou xiangdang yige zui haode laoshi. Lili bolaligidan eng yaxshi ustoz bo’lishni hohlaydi.

Bu gapda ikki fe’l ishtirok etgan 想xiang va 当dang, birinchi fe’l gapda istak-hohishni bildirib modal fe’l bo’lib kelayotgan bo’lsa ikkinchi fe’l gapning ikki qismini bir biriga ulab bog’lovchi bog’lovchi fe’l bo’lib qo’llanilyapti.