O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi yo‘l harakati qoidalari va harakat xavfsizligi asoslari fanidan Amaliy mashg’ulotlarni bajarish uchun uslubiy ko’rsatma

Avtomobilning o‘tuvchanlik qobiliyati

Avtomobillarni o‘tuvchanligi deganda, yo‘lning notekis va o‘tish qiyin bo‘lgan joylardan kuzovni, pastki qismini tegdirmasdan harakatlana olish xususiyatiga aytiladi. Avtomobilni o‘tuvchanlik qobiliyati ikki guruh ko‘rsatkich­lar bilan baholanadi: o‘tuvchanlikni geometrik ko‘rsatkichlari va o‘tuvchanlik tayanch-tishlanish ko‘rsatkichlari. Geometrik ko‘r­satkichlar yo‘l notekisliklariga avtomobil qismlarining tegishi bilan baholansa, tayanch tishlanish ko‘rsatkichlari o‘tishi qiyin yo‘l qismlari va yo‘lsiz joylarda harakatlana olish xususiyati bilan baholanadi.

O‘tuvchanlikda barcha avtomobillarni uch guruhga bo‘lish mumkin:

- umumiy ishlarga mo‘ljallangan avtomobillar (g‘ildirak formulasi 4*2 va 6*4);

- yuqori o‘tish qobiliyatli avtomobillar (g‘ildirak formu­lasi 4*4 va 6*6);

- o‘ta yuqori o‘tish qobiliyatli avtomobillar, ular maxsus komponovka va. konstruktsiyaga ega, ularning barcha g‘ildiraklari yetaklovchi ko‘p o‘qli bo‘ladi, gusenitsali yoki yarim gusenitsali, avtomobil - amfibiya va boshqa turdagi yo‘lsiz sharoitlarda harakatlanishga mo‘ljallangan maxsus avtomobillar.

O‘tuvchanlikning geometrik ko‘rsatkichlarini ko‘rib o‘tamiz.

Eng past nuqta P - bu avtomobilning eng past nuqtasi bilan yo‘lgacha bo‘lgan masofa. Bu ko‘rsatkich avtomobilning harakat yo‘nalishida joylashgan to‘siklarga urilmasdan harakatlanishini belgilaydi.

O‘tuvchanlikning bo‘ylama r_pr va ko‘ndalang r_pop radiuslari - bu avtomobilning bazasi (koleyasi) ichida joylashgan eng past­ki nuqta va g‘ildiraklarga tegizib chizilgan aylana radiusidir. Avtomobil yo‘lida joylashgan to‘siqlar balandligi va qiyofasini belgilaydi. Ular qancha past bo‘lsa, avtomobilning pastki nuqtalari ularga tegmasdan o‘ta olish qobiliyati shuncha yuqori bo‘ladi.

Oldingi va orqadagi osilish burchaklari yo‘l yuzasi va ol­dingi yoki orqa g‘ildiraklar va avtomobilning oldi yoki orqasidan osilib turgan qismining eng past nuqtasidan o‘tkazilgan urunma orasidagi burchak.

Avtomobil o‘ta olishi mumkin bo‘lgan ostonaning eng balandligi yetaklanuvchi g‘ildiraklar uchun g‘ildirakning 0.35- 0.65 radiusiga teng. Yetaklovchi g‘ildiraklar uchun g‘ildiraklar radiusiga teng bo‘lishi mumkin.

Maksimal tortish kuchi, past uzatmada avtomobil hosil qilishi mumkin bo‘lgan eng katta tortish kuchi. Tishlashish og‘irligi avtomobilni yetaklovchi g‘ildiraklariga to‘g‘ri keladigan og‘irlik kuchi. Tishlashish og‘irligi qancha ko‘p bo‘lsa, o‘tuvchanlik shuncha yuqori bo‘ladi.

Tayanch yuzaga shinaning nisbiy bosimi, shinaga vertikal yukning kontakt yuzasiga nisbati bilan aniqlanadi.

Bu ko‘rsatkich avtomobilo‘tuvchanligi uchun katta ahamiyatga ega. Nisbiy bosim qancha kam bo‘lsa, tuproq shuncha kam yemiriladi, g‘ildirak izini chuqurligi shuncha kam bo‘ladi, g‘ildirash qarshiligi kamayib avtomobilning o‘tuvchanligi yuqori bo‘ladi.

Izning izga tushish koeffitsienti, oldingi g‘ildirak izining orqa g‘ildirak iziga nisbati bilan aniqlanadi. Oldingi va orqa g‘ildirak izlari to‘la mos tushganda, orqa g‘ildirak ol­dingi g‘ildirak izidan yurgani uchun dumalash qarshiligi eng kam bo‘ladi. Oldingi va orqa g‘ildirak izlari mos tushmaganda, oldingi g‘ildirak qoldirgan iz devorlarini orqa g‘ildirak yemirishi uchun qo‘shimcha energiya sarflanadi. Shuning uchun yuqori o‘tuvchanlikka ega avtomobillarning orqa o‘qiga yakka shina o‘rnatiladi va shu bilan g‘ildirash qarshiligi kamaytiriladi.