O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi

 
2. Mulk munosabatlari va mulkdorlik 
 
Mulkchilik  munosabatlari  jamiyatdagi  boyliklarni  о‗zlashtirish  xususidagi  iqtisodiy 
munosabatlardir.  Mulkchilik  birinchidan,  kishilarning  narsalarga  munosabati,  ya‘ni  mulk 
subyektining  obyektga  munosabati  nuqtai  nazaridan  qaralishi  uning  huquqiy  jihatini  kо‗rsatadi, 
ikkinchidan,  boylik  xususida  kishilar  о‗rtasidagi  munosabat,  ya‘ni  subyektlar  о‗rtasidagi 
obyektga  nisbatan  munosabat  nuqtai  nazaridan  qaralishi  esa  iqtisodiy  jihatidan  qarash  mumkin. 
Kishilar  buyumlarni  о‗ziniki  qilib  olgandagina  о‗zlashtirishi  mumkin,  chunki  jamiyatda 
о‗zganikini о‗zlashtirib bо‗lmaydi. 
Mulkiy munosabatlar yuridik qonunlarda qayd etiladi. О‗zbekiston Respublikasining «Mulk 
tо‗g‗risida»gi  Qonunida  fuqarolarning  mulkdor  bо‗lish  huquqi  kafolatlanadi:  hamma  shakldagi 
mulklarning  tengligi,  mulk  dahlsizligini  davlat  ta‘minlashi,  mulk  rivojiga  tо‗sqinlik  qilish  man 
etilishi  qayd  etilgan.  Bu  qonunga  kо‗ra,  mulkdor  о‗z  mulkini  ruxsat  etilgan  hamma  sohada 
ishlatishga hakli, xorijiy mulk ham davlat himoyasiga olinadi. 
Mulkchilik - mas‘uliyat bilan manfatlarni uzviy birligi hisoblanadi. Shuning uchun ham ana 
shu tushunchani yoshlar ongiga singdirish lozim. 
Mamlakatimizda  amalga  oshirilgan  iqtisodiy  islohotlarning  markaziy  yо‗nalishini  kо‗p 
ukladli  iqtisodiyotni  yaratish,  о‗rniga  mulkdorlar  sinfini  shakllantirish  muammolariga  qaratildi. 
Xususiy  mulk  shaklining  qonuniy  e‘tirof  etilishi  tadbirkorlik  faoliyati  huquqiy  kafolatlarining 
ta‘minlanishi  jamiyat  a‘zolarining  uzoq  yillar  davomida  ta‘kidlanib  kelgan  erkin  va  mustaqil 
xо‗jalik  faoliyati  yuritishga  intilish  kо‗rinishidagi  iqtisodiy  manfaatlarning  amalga  oshirishi 
uchun keng yо‗l ochib berdi. Mamlakatda haqiqiy mulkdorlar sinfining qaror topishi davlatning 
mazkur  yо‗nalishdagi  usul  va  aniq  yо‗naltirilgan  siyosati  orqali  jadal  sur‘atlarda  amalga  oshib, 
о‗zini  ijobiy  natijalarini  kо‗rsatdi.  О‗zbekistonda  iqtisodiyotning  nodavlat  sektori  ahamiyatli 

---

salmoqqa  ega  bо‗lib  bordi.  2006  yidda  respublika  YAIM  umumiy  hajmining  79,4  foizi 
iqtisodiyotning nodavlat sektorida ishlab chiqarildi. 
Iqtisodiyot  nodavlat  sektorining  shakllapishida  mulkiy  davlat  tasarrufidan  chiqarish  va 
xususiylashtirish jarayonlarini amalga oshirish muhim rol о‗ynadi. 
Islohotlarni  amalga  oshirishdan  qо‗yilgan  maqsadga  kо‗ra  har  tomonlama  asoslangan  va 
izchilligini  ta‘minlash  maqsadida  hukumat  darajasida  davlat  tasarrufidan  chiqarish  va 
xususiylashtirish dasturi ishlab chiqilib, iqtisodiyotning barcha tarmoq va sohalarida bosqichma - 
bosqich amalga oshirildi. 
О‗zbekistan Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisining IV sessiyasida sо‗zlagan 
nutqida  «Jamiyat  demokratik  taraqqiyotining  iqtisodiy  asosi  mulkchilik  shaklining  kо‗p  xilligi 
bо‗lsa,  siyosiy  asosi  mulkdorlar  sinfining  mavjudligidir»,  -  deb  ta‘kidladi.  Yaqin  о‗tmishda  bu 
faqat umumdavlat mulkinigina tan olardik. Rivojlangan mamlakatlarning real tarixiy taraqqiyoti 
resurslardan tejab, samarali foydalanish, ilg‗or va konstruktiv g‗oyalarni mulkdorlar ilgari surishi 
va amalga oshirishini kо‗rsatdi va kо‗rsatmoqda. 
Biror-bir jamiyatni mulkdorlik munosabatlari va mulk shakllarisiz tasavvur qilib bо‗lmaydi. 
Kishilik  jamiyatining  rivojlanishida  mulkchilik  munosabatlari  asos  bо‗lib  kelgan.  U 
hokimiyatchilik masalalarini hal etishda ham asosiy rol о‗ynagan. 
Mamlakatimizda  bozor  iqtisodiyotini  shakllantirish  jarayoni  ham  mulkchilikni  isloh 
qilishdan  boshlandi.  Mulkchilik  tо‗g‗risidagi  qonun  kishilar  ongida  egalik  tuyg‗usinn 
shakllantirishga qaratilgan birinchi hujjat hisoblanadi. 
Biz  qurayotgan  ijtimoiy  yо‗naltirilgan  kuchli  demokratik  jamiyatning  huquqiy  asoslari, 
asosiy  Qomusimiz  О‗zbekiston  Respublikasi  Konsitusiyasida  ifodalangan  bо‗lib,  u  ijtimoiy 
hayotning asosiy huquqiy yо‗nalishlarni belgilab beradi. 
Konstitusiyamizda jamiyatning iqtisodiy negizini tashkil etuvchi mulkchilik munosabatlari, 
ayniqsa,  shaxslarning  mulkka  bо‗lgan  munosabatini  tubdan  о‗zgartirishga  asos  yaratildi. 
Konstitusiyaning  53-moddasida  «Bozor  munosabatlarini  rivojlantirishga  qaratilgan  О‗zbekistan 
iqtisodiyotining  negizini  xilma-xil  shakllardagi  mulk  tashkil  etadi»,  -  deb  belgilanishi 
mamlakatimizda  mulk  shakllarining  xilma-xil  bо‗lishini  mustahkamladi.  Unga  asosan  yangi 
qonunlar  tizimi  yaratildi,  mavjud  qonunlar  tegishli  tartibda  qayta  kо‗rib  chiqildi.  Mulkchilik 
tо‗g‗risida  qonunga  ham  о‗zgartirishlar  va  qо‗shimchalar  kiritildi.  Unda  har  bir  shaxsning 
mulkdor  bо‗lishga  haqli  ekanligi,  mulkning  daxlsizligi,  fuqarolar  mulki  xususiy  mulkdan 
iboratligi,  ishchi  kuchini  tasarruf  etish,  mulkdorning  tasarruf  etish  huquqi  cheklanmasligi  kabi 
huquqiy meyorlar mustahkamlandi. 
Qur‘oni  karimda  mulkning  muqaddasligi  va  daxlsizligi  aytilgan.  Birovning  mulkini 
о‗g‗irlashgina emas, balki shu haqda о‗ylash ham katta gunoh hisoblangan. О‗g‗rilarga nisbatan 
qattiq jazo chorasi kо‗rilgan. 
Mulkchilik  muammosi  uzoq  yillar  davomida  juda  kо‗p  sohaning  bilimdonlari,  faylasuf, 
huquqshunos,  iqtisodchi,  sotsiolog  va  siyosatshunoslarni  qiziqtirib  kelgan.  Har  qanday 
jamiyatning  iqtisodiy  tizimi  muklchilikdan  boshlanadi.  Avlodlar  mehnati  bilan  yaratilgan  va 
tabiat in‘om etgan boyliklar mulk bо‗lib kelgan. 
Oliy  Majlisning  IV  sessiyasida  qabul  qilingan  «Fuqarolik  kodeksi»  ning  birinchi  qismida 
mulkchilik munosabatlarini huquqiy tartibga solishga keng e‘tibor berilgan. Unda mulk huquqiga 
tushuncha berilib, «Mulk huquqi shaxsning о‗ziga qarashli mol-mulkka о‗z hohishi bilan va о‗z 
manfaatlarini kо‗zlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek, о‗zining 
mulk  huquqini,  kim  tomonidan  bо‗lmasin,  har  qanday  buzushni  bartaraf  etishni  talab  qilish 
huquqidan  iboratdir»
  62
,  -  deb  belgilangan.  Mulk  huquqi  mutloq  bо‗lib  muddatsiz  amalga 
oshiriladi. 
Mulkdor  kim?  Mulkdor  -  biror  mol-mulkka  nisbatan  о‗z  hohishiga  kо‗ra  mulk  huquqini 
amalga  oshiruvchi  shaxsdir.  U  shaxs  biron-bir  shaklda  muayyan  mulk  -  kо‗chmas  mulk,  yer 
maydoni,  mehnat  qurollari,  kichik  korxona  egasi.  Mulkdor  avvalo,  bu  mol-mulklarga  yuridik, 
                                                 
62
 Fuqarolik kodeksi, 164-modda. 

---

ya‘ni qonuniy asosda mulk huquqdni vujudga keltirishi, qо‗lga kiritishi lozim. Aks holda mulkni 
egallagan shaxs ushbu mol-mulkka nisbatan mulk huquqini yо‗qotishi mumkin. 
Pirovard  maqsadimiz  ijtimoiy  yо‗naltirilgan  barqaror  bozor  iqtisodiyotiga  ochiq,  tashqi 
siyosatga ega bо‗lgan kuchli demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etishdan 
iborat  ekan,  biz  uni  amalga  oshirish  yо‗lida  bor  imkoniyatlarimizni  ishga  solmog‗imiz  zarur. 
Bozor  munosabatlari  shakllanishida,  avvalo,  bozorni  vujudga  keltiradigan  harakatlantiradigan 
kuch  kim  bо‗lishni  rivojlangan  mamlakatlar  tajribasi  kо‗rsatdiki,  о‗rta  mulkdorlar  sinfi  ekan. 
Buni hisobga olgan holda mamlakatimizda ham о‗rta mulkdorlar sinfini shakllantirishga e‘tibor 
qaratildi. 
«Biz  mulkdorlar  sinfini  shakllantirar  ekanmiz,  о‗z  navbatida  bu  orqali  odamlarning 
mehnatga bо‗lgan munosabati, tafakkur tarzda  aholimizning mentaliteti  va dunyoqarashini ham 
о‗zgartirishga erishgan bо‗lamiz»
 63
. 
Mulk  shakllari  xilma-xilligi,  birinchi  navbatda,  xususiy  mulk  har  qanday  davlatning 
demokratik negizlari barqarorligining iqtisodiy asosi hisoblanadi. Jamiyatda iqtisodiy resurslarga 
ega  о‗rta  mulkdorlardan  iborat  kuchli  qatlamning  mavjud  bо‗lishi  uning  siyosiy  asosi  bо‗ladi. 
Jamiyatni muvozanatga erishishini ana shu о‗rta mulkdorlar qatlami ta‘minlaydi. «Aholi orasida 
haqiqiy  mulkdorlar  о‗rta  qatlamining  kо‗pchilikni  tashkil  etishi  mamlakatda  ijtimoiy-iqtisodiy 
islohotlarni orqaga qaytarish imkoniyatlarini bartaraf etishning kafolati hisoblanadi»
 64
. 
«Odam  о‗zini  chinakamiga  mulkdor  deb  his  etmas  ekan,  о‗z  huquqlari  uchun  pirovard 
natijalar  va  ishlab  chiqarish  samaradorligi  uchun  mulkdor  sifatida  kurashmaydi.  Jamiyatda 
barqarorlikni saqlab qolish va himoya qilishga intilmaydi»
 65
. 
«Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag‗batlantirish tо‗g‗risida»gi Qonun о‗rta 
mulkdorlar sinfini shakllantirishga qaratilgan muhim huqukiy asos bо‗lsa, keyingi qabul qilingan 
qator qonunlar, Prezident Farmonlari va qarorlari kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni 
huquqiy tizimini yaratilishga olib keldiki, bu о‗z navbatida, ularning YAIMdagi ulushi 42,6 foiz 
tashkil  etishi  mamlakatda  tom  ma‘nosi  bilan  ana  shunday  о‗rta  mulkdorlar  sinfi  vujudga 
kelganidan dalolat beradi.