O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

Dars  –  deganda  ma‘lum  fanlardan,  ma‘lum  hajmdagi  bilimlarning  ma‘lum  yoshdagi  o’quvchilar 
guruhiga,  maxsus  tayyorgarligi  bo’lgan  mutaxassis  tomonidan  berilishi  tushuniladi.  Darsning  samaradorligini 
oshirish,  beriladigan  bilimlar  saviyasini  ko’tarish,  nazariy  bilimlarni  hayot  bilan  bog’lab  olib  borish,  yangi 
pedagogik texnologiyalardan qo’llab dars o’tisho’quvchilarning tabiatshunoslikdan olgan bililmarini e‘tirof etish 
o’quvchilarda  tabiatshunoslikdan  bilimlarni  o’zlashtirishga  yanada  qiziqish  uyg’otadai,  ular  bilimini 
mustahkamlashga yordam beradi.  
Dars — o’qituvchining sinf bilan olib boradigan ta‘lim-tarbiya ishlarini tashkil qilishning asosiy shaklidir. 
Darsda butun ta‘lim-tarbiya sistemasi, o’qitishning metodlari, uslublar va vositalar kompleksi amalga oshadi. 
Tabiatshunoslik  darslarida  o’quvchilar  dasturga  qat‘iyan  muvofiq,  o’qituvchi  rahbarligida  nazariy 
bilimlar,  amaliy  o’quv  va  ko’nikmalar  oladilar.  Materialni  o’quvchilarga  tushunarli  bayon  qilib,  xilma-xil 

---

 
 
 
6
6
6
5
5
5
 
 
 
qurollardan  foydalanib,  o’qituvchi  zarur  tushuntirishlar  beradi,  o’qish  kitobi  bilan  mustaqil  ishlash,  o’z 
bilimlaridan amalda foydalanish uquvlarini singdiradi. 
Darslarning maqsadi va mazmuni har xil, ammo ularning barchasida umumiy maqsad — o’quvchilarning 
kompleks tarbiyasi va ularga tushunarli bo’lgan bilimlarni bayon qilish, birlashtirishdir. O’qituvchi o’quvchilar 
ishini  shunday  tashkil  qilishi  kerakki,  ular  shu  darsda  o’rganiladiganlarni  ilgari  o’tilganlar  bilan  bog’lanishini 
tushunsinlar, materialni ongli o’zlashtirsinlar. 
Dars o’tishda o’qituvchi o’quvchilarning faol ishlashlari uchun sharoit yaratishga,  ularda jonli qiziqish 
uyg’otishga intilishi kerak. Bu faqat darsga tayyorlanishda qiziqarli, mamlakatimiz hayoti bilan bog’liq bo’lgan, 
o’quvchilarga yaqin bo’lgan materialdan foydalanilganda bo’lishi mumkin. Darsga tayyorlana turib, faqat yangi 
mavzu mazmuninigina emas, balki o’quvchilarning yoshi, rivojlanishi va tayyorgarligini, ilgari o’rganilganlarni 
o’zlashtirish darajasi, olingan bilimlarning puxtaligi ham hisobga olinishi lozim. 
Darsda  ko’rgazmali  qurol  va  tajribalarni  namoyish  qilish  bilan  boradigan  hikoya,  suhbat,  amaliy  ish 
metodlari  qo’llanilishi  mumkin.  Darsda  har  xil  metodlarning  qo’llanilishi  yangi  mavzuni  to’liq  va  ravshan 
yoritishga imkon beradi, o’quvchilarni kamroq charchatadi, ular faolligini oshiradi. 
Dars  ta‘lim  jarayonida  o’quvchilar  jism  va  voqealar  bilan  tanishibgina  qolmasdan,  balki  ular  haqida 
fikrlaydilar.  Bu  esa  o’z  navbatida,  o’quvchilarda  tabiatning  rivojlanish  qonuniyatlari  haqidagi  bilimlarni 
shaklanishiga  olib  keladi.  Darsning  tarbiyaiviy  mazmun  kasb  etishi,  berilayotgan  material  mazmuni  bilangina 
chegaralanib qolmasdan, balki o’quv materiallarini egallash usullari bilan xarakterlanadi.  
Tabiatshunoslikni o’qitish metodikasida o’quv ishlarining turli xildagi shakllari qaror topgan. O’simlik, 
hayvon va odam hamda tabiat taraqqiyotining qonuniyatlari o’rganiladigan maktab kursining mazmuni maktabda 
shu fanni o’qitish tizimining o’ziga xosligini belgilaydi. Tabiatshunoslikni o’qitishning asosiy shakli – darslarga 
qo’shimcha holda maktab amaliyotida o’qituvchining o’quvchilar bilan olib boriladigan o’quv ishlarining boshqa 
shakllari tarixan vujudga kelgan. 
Metodik jihatdan to’g’ri tashkil etilgan o’quv jarayonida shu o’qitishning barcha shakllari asosiy shakl – 
dars bilan o’zaro bog’liqdir. Ular tabiat haqidagi tushunchalarni, dunyoqarashni, tafakkurni, amaliy ko’nikmalarni 
rivojlantiradi. Tabiatshunoslik darslarida  o’qituvchi barcha o’qitish  metodlarini: og’zaki,  ko’rgazmali  va amaliy 
metodlarni qo’llaydi. U o’simlik va hayvonlarni namoyish etadi. amaliy ishlarni bajarish yo’li bilan o’quvchilarni 
ayrim organizmlarning tashqi va ichki tuzilishi bilan tanishtiradi. Ammo darslarda uzoq kuzatishni talab qiluvchi 
o’simlik yoki hayvonning rivojlanish jarayoni, har xil organizmlarning tabiiy sharoitlarda birgalikda yashashlarini 
ko’rsatib  bo’lmaydi.  Shuning  uchun  ham  tabiatshunoslik  o’qitish  metodikasida  darslarni  to’ldiruvchi  maxsus 
shakllar qo’llaniladi.  
Ekskursiyalar  tabiatdagi  tabiiy  guruhlashda,  qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarishida  yoki  muzeylarda, 
o’simlik va hayvonlar bilan tanishtiradi. O’rganilayotgan materiallar tushunchalar yig’indisiga kiradi yoki ilgari 
qaror  topgan    tushunchalarni  mustahkamlaydi,  aniqlaydi,  chuqurlashtiradi  va  umumlashtiradi.  Ekskursiyalar 
darslar bilan chambarchas bog’lanadi. Ekskursiyada ko’rilgan ob‘ektlar kurs davomida ko’p marta esga olinadi, 
to’plangan  narsalar  esa  namoyish  qilinadi.  Yakunlovchi  ekskursiyalarda    o’quvchilar  ilgari  olgan  bilimlarini 
qo’llab, topshiriqlar bo’yicha mustaqil kuzatishlar o’tkazadilar va material yig’adilar.  

---

 
 
 
6
6
6
6
6
6
 
 
 
Darslarning  uy  vazifalari  xususan  eksperimental  xarakterdagi  tposhiriqlar  bilan  bog’liqligi  aniq  va 
ravshandir.  O’quvchilar  uyda  uncha  murakkab  bo’lmagan  tajribalar,  kuzatishlar  o’tkazadilar  (masalan,  uyda 
daftarlariga sinfda ajratilgan gul qismlarini yoki hasharot bo’laklarini yelimlaydilar, jadval to’ldiradilar, rasmini 
chizadilar).  
Darsdan  tashqari  ishlar  uy  ishlariga  qaraganda  murakkabroqdir.  Ularni  amalga  oshirish  uchun  tegishli 
o’simliklar, maxsus asboblar va boshqa jihozlar talab qilinadi. Darsdan tashqari ishlarga: tirik tabiat burchagidagi, 
o’quv-tajriba maydonchalaridagi va tabiatda bajariladigan ishlarga oid topshiriqlar kiradi.  
Tabiatshunoslik  xonalarida  va  tirik  tabiat  burchagida  o’tkaziladigan  ishlar  uchun  o’quvchilarga 
topshiriqlar  darslarda  kursning  barcha  mavzulari  uchun  o’quv  yili  davomida  berib  boriladi.  Tabiatshunoslik 
fanining o’qitilishida o’quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari mashg’ulotlarning majburiy bo’lmagan 
turli  shakllari:  individual,  sinfdan  tashqari,  ijtimoiy  foydali  ishlar,  yosh  tabiatshunoslar  to’garagining  ishi, 
ommaviy  kechalar  va  boshqa  tadbirlar  keng  qo’llaniladi.  Sinfdan  tashqari  ish  o’quv  materiali  asosida  va  unga 
bog’liq holda uyushtiriladi. Biroq uning mazmuni darsni takrorlamaydi. Dastur doirasi bilan cheklanmaydi, ammo 
uni to’ldiradi va tabiat to’g’risidagi fanning kerakli tomonlarini ochib beradi.  
Darsning  psixologik  tugallanganligi  dars  davomida  o’quvchilarning  egallagan  bilimlaridan, 
ko’nikmalaridan bilinadi. Bu darsning uslubiy tugallanishiga qo’yilgan didiaktik masalalarni muvaffaqiyat bilan 
yechishga imkon beradi va darsning mazmuni maqsadiga mos kelganligini ko’rsatadi.  
Tashkiliy  aniqlikning  zarurligi  materialni  bo’liklarga  bo’lish,  o’qitish  usullarini  tashlash,  darsning  turli 
elementlarining  o’zaro  munosabatlari  bilan  belgilanadi.  Didaktik  maqsad  darsdagi  asosiy  ish  turini  aniqlaydi 
(Yangi materialni o’zlashtirish, uni qaytarishdan iborat). Didaktik maqsadga qarab darsga vaqt ajratiladi. O’qitish 
uslublari va darsning to’liq tuzilishi belgilanadi.  
Maqsadi va mazmuni jihatidan har xil bo’lgan darslar turlicha sxemada tuzilishi mumkin. Odatda dars 
quyidagicha sxemada tuziladi:  

 
Tashkiliy qism (salomlashish, darsda yo’qlarni belgilash, ishga tayyorlanish). 

 
Uy  vazifasining bajarilishini tekshirish (o’quv qurollari va tajribalardan foydalanib, o’quvchilarga  ma‘lum 
bo’lganlarni so’rash). 

  Yangi materialni o’rganish: yangi mavzu bo’yicha kirish suhbati; amaliy ish; o’qituvchining hikoyasi yoki 
o’quvchilarga  ma‘lum  bo’lgan  faktlarga        tayanuvchi  yoki  yangi  narsalarni  qarab  chiqish  bilan,  darsda 
o’rganilishi kutilgan hodisalar bilan bog’liq bo’lgan suhbat; narsa va hodisalarni o’rganish asosida xulosalar 
chiqarish; dars davomida daftarlarga yozish    va chizish; darsda olingan bilimlarni mustaxkamlash bo’yicha 
darslik bilan ishlash; o’qitishning texnika vositalaridan foydalanish. 

 
Darsda    o’rganilgan    materialni    tekshirish  va  mustahkamlash.    Bunda    yangi        material  bilan  ilgari 
o’tilganlar  o’rtasida  bog’lanish  o’rnatiladi,  yangi  mavzuni  tushunib  olish  uchun  zarur  bo’lgan  bilimlar 
aniqlanadi. 

 
Qiziqarli  materiallardan  (maqol,  matal,  topishmoq,  tabiat  to’g’risidagi  asarlardan  olingan  parchalardan) 
foydalanish. 

  Uyga vazifa berish. 

---

 
 
 
6
6
6
7
7
7
 
 
 
Dars rejasi asosiy o’quv-rejalashtirish hujjatlaridan biri bo’lib, unda ta‘lim-tarbiyaviy maqsadlari, o’qitish 
va  tarbiyalash  masalalari  ko’rsatiladi  hamda  darsning  tarkibi  va  elementlari,  har  bir  elementga  ajratilgan  vaqt, 
o’qituvchi tomonidan izohlanadigan o’quv materialining ketma-ketligi va mazmuni, mustaqil ishlarning xarakteri 
va  mazmuni,  uy  topshirig’i  va  boshqalar  ifodalanadi.  Rejaning  asosiy  maqsadi  o’qitish  jarayonini  to’g’ri 
rejalashtirishga  va  uning  samaradorligini  oshirishga  yordam  berishdir.  Dars  muvaffaqiyatli  o’tishi  uchun  uni 
tashkil etish bo’yicha o’qituvchi faoliyatining maqsadini aniqlash lozim.  
Darsning maqsadi to’rtta: 

 
ta‘limiy; 

  tarbiyaviy; 

  rivojlantiruvchi; 

  qiziqtiruvchi.