O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

Tabiatshunoslik  darslarida  muammoli  o’qitish  elementlari.  Tadqiqiy  izlanish  faoliyatida 
o’quvchilarning bilish faolligini rivojlantirish muammoli o’qitishning asosidir. Bu tabiatshunoslik darslariga 
ham  taalluqlidir,  chunki  unda  tayyor  ilmiy  bilimlarni  bayon  qilish  va  ularni  tushuntirish  bilan  bir  qatorda 
materialni muammoli bayon qilish tobora ko’proq qo’llanila boshlanadi. 
 
Muammoli  o’qitishni  o’z  ichiga  olgan  darslarda,  o’quvchilarga  yangi  ma‘lumotlarni  o’zida 
saqlagan  masalalarni  hal  qilish  taklif  qilinadi,  toki  ular  bilimlarni  o’zlashtirish  va  ularni  amalda  mustaqil 
qo’llanish  usullarini  egallab  olsinlar.  Bunday  masalalardan  bilimlarni  tekshirishda  o’zlashtirishning 
chuqurligi va ongliligini aniqlash uchun foydalaniladi. 
 
Muammoli  o’qitish  keyingi  yillarda  psixolog  olimlar,  didaktlar,  metodistlar,  ijodiy  ishlayotgan 
barcha  o’qituvchilarning  tobora  ko’proq  e‘tiborini  jalb  qilmoqda.  Olimlar  muammoli  darsni  quyidagi 
bosqichlarga bo’lishni taklif qiladilar: 
muammoli vaziyat yaratish va uning tahlili; 
muammoni ifodalash (qo’yish); 
— 
muammo  yechimini  izlash      (eski        bilimlarni  muhimlashtirish,  farazlarni  ilgari  surish,  eng 
to’g’riroq farazni tanlash va isbotlash); 
muammoni hal qilish; 
echimning to’g’riligini tekshirish. 
 
Darsda  muammoli  vaziyat  yaratish  murakkab  didaktik  masaladir.  Har  bir  tabiatshunos  darsi 
muammoli  bo’lishi  mumkin  va  kerak.  Shu  vaqtning  o’zida  muammoli  o’qitish  uni  idrok  bilan  tashkil 
qilinganda o’quvchilarning o’quv faoliyatini faollashtirish uchun katta imkoniyatlar ochib beradi. Muammoli 
o’qitishning samaradorligi faqat material chinakam idrok muammoga ega bo’lgandagina bilinadi. Muammoli 
xarakterdagi  darsni  o’tish  uchun  o’qituvchi  undagi  muammoli  vaziyatlarni  oldindan  ajratishi,  qo’yilgan 
muammoni yechishda o’quvchilar faoliyatining borishini belgilovchi metodik vositalarni aniqlashi, darsning 
barcha tafsilotlarini puxta o’ylab chiqishi kerak. 
 
Dars shunday tarzda tuzilishi kerakki, unda qo’yilgan muammoga bolalarda qiziqish uyg’onsin, 
uning bilim olish sistemasidagi ahamiyati ko’rsatilsin, yangi bilimlar olishga ehtiyoj tug’ilsin. 
 
Muammoli darsning birinchi bosqichida o’quvchilar qaysi tayanch bilimlarga asoslanib oldilariga 
qo’yilgan  masalalarni  hal  qilishlari  mumkinligini  aniqlash  zarur.  Bu  bosqichda  o’qituvchining  ishi 
o’quvchilarga  yordam  berish,  ularning  faolligini  o’quv  materiali  bilan  ishlash  va  aqliy  faoliyat  uslublarini 
to’g’ri tanlashga qaratishdan iborat bo’lishi lozim. O’qituvchi tomonidan yo’naltirilgan o’quvchilar vujudga 
kelgan  muammoli  vaziyatni  tahlil  qiladilar, idrok  qilish  vazifasini aniqlaydilar,  uni  hal  qilishga  o’zlarining 
bilim hamda turmush tajribalarini safarbar qiladilar. 

---

 
 
 
5
5
5
9
9
9
 
 
 
 
Muammoli  darsning  kelgusi  booqichlari  o’quvchilarning  o’qituvchi  rahbarligidagi  mustaqil 
faoliyatidir. 
 
Izlanish  ishlari  jarayonida  umumiy  muammo  narsa  yoki  hodisalarning  biror  muhim  belgilarini 
kuzatish  yoki  o’rganilayotgan  ob‘ektning  muhim  va  muhim  bo’lmagan  belgilarini  aniqlash  bilan  bog’liq 
bo’lgan qator vazifalarga ajratilishi mumkin. Izlanish ishi jarayonida taqqoslash, tahlil qilish, sintez qilish, 
umumlashtirish kabi fikrlash ishlari keng qo’llaniladi. O’quvchilarning o’quv vazifalarini mustaqil hal qila 
olishlariga erishish  — muammoli o’qitishning eng muhim belgilaridan biridir va u o’qituvchi uchun ancha 
qiyin masaladir. Bunda o’qituvchi faqat o’quvchilar ishiga rahbarlik qilishi, eng zarur holatlardagina ularga 
yordamga  kelishi,  biroq  hech  qachon  ularning  o’rnini  olmasligi,  ular  uchun  murakkab  muammolarni  hal 
qilmasligi kerak 
 
2-sinfda «Erta bahorda o’simliklar» mavzusidagi muammoli darsni misol qilib keltiramiz. 
 
Kirish  suhbati  davomida  o’quvchilarga  erta  bahorda  jonli  va  jonsiz  tabiatda  sodir  bo’ladigan 
o’zgarishlar to’g’risida hikoya qilish taklif qilinadi. Bunda ular parkda daraxtlarning yalang’och turganligini, 
yer  chiriyotgan  barglarning  qalin  qatlami  bilan  qoplanganligini,  biroq  ba‘zi  o’simliklar  (boychechak, 
binafsha,  chuchmoma,  lola  va  h.)  gullayotganini  albatta  aniqlaydilar.  Bunda  «erta  gullovchi  o’simliklar» 
tushunchasi  kiritiladi,  uning  ma‘nosi  ochib  beriladi,  keyin  nima  uchun  sanab  o’tilgan  o’simliklarni  erta 
gullovchilar deb aytilishi aniqlanadi. 
 
Endi  bu  o’simliklar  bolalarga  ekskursiyadan  tanish,  shunga  ko’ra  o’qituvchi  o’quvchilarning 
ularning  farqiga  bora  olishlarini  tekshirish  uchun  savollar  beradi.  Buning  uchun  doskaga  o’simliklarning 
nomlari: binafsha, chuchmoma, boychechak, yarutka, lola yozib qo’yiladi. O’quvchilar bu nomlarni o’qib, 
o’simlikni gerbariy yoki ko’rgazmali quroldan ko’rsatadilar va uning nomini aytadilar. Keyin sanab o’tilgan 
o’simliklarning  har  birini  qarab  chiqish  va  ta‘riflash  taklif  qilinadi.  O’simliklarning  organlarini 
taqqoslaganda  o’qituvchi  muammoli  o’qitish  metodidan  foydalanadi,  nima  uchun  lola,  boychechak, 
binafsha, yarutka, chuchmoma erta gullaganligi aniqlanadi. 
 
O’quvchilar  o’simliklar  tashqi  tuzilishining  o’xshashligi  va  xilma-xilligi  to’g’risida  xulosalar 
chiqarishlari  kerak.  Bu  bilimlar  darsda  yangi  materialni  o’rganish  va  qo’yilgan  muammoni  butunlay  hal 
qilish uchun tayanch bo’ladi. 
 
Kirish  hikoyasi  oldidan  topshiriqlar  bajartirib,  o’qituvchi  o’simliklardagi  o’xshashlik  faqat  yer 
usti  organlaridagina  emas,  balki  yer  osti  organlarida ham  bo’lishini  belgilaydi va  o’z  hikoyasini  binafsha, 
chuchmoma, boychechak, lola ildizlarini ko’rsatish bilan namoyish qiladi. 
 
Ikkinchi  sinf  o’quvchilarining  yosh  xususiyatlarini,  ularda  zarur  botanik  bilimlar  zapasining 
yo’qligini va qo’yilgan muammoning murakkabligini hisobga olib, o’qituvchi o’quvchilarga ko’rsatilgan erta 
gullovchi o’simliklar to’g’risida har xil mulohazalar aytishlarini taklif qiladi, e‘tiborni barcha erta gullovchi 
o’simliklarda  yer  ostki  qismlari  yo’g’onlashgan  bo’lishiga  qaratadi.  Yer  osti  organlarini  qarab  chiqib  va 
taqqoslab,  bolalar  boychechak  va  binafshada  ular  har  xil  ekanligini  ko’radilar.  Buni  ta‘kidlab,  o’qituvchi 
binafshaning  yer  ostki  qismini  ildizpoya,  boychechak  va  lolada  —  piyozbosh  deb  atalishini  aytadi. 
Piyozbosh va ildizpoyada kuzda oziq  moddalar to’planadi, ular o’simliklarga erta rivojlanish va gullashga 

---

 
 
 
6
6
6
0
0
0
 
 
 
yordam beradi. Keyin o’qituvchi piyozbosh va ildizpoyani kesadi va ularning ichki tuzilishini ko’rishni taklif 
qiladi. 
 
O’quvchilarning ekskursiyadagi kuzatishlariga asoslanib, o’qituvchi erta gullovchi o’simliklarni 
qaerda  (quyosh  ko’p  tushadigan  joylarda)  ko’rganliklarini  aniqlaydi.  Javoblarni  umumlashtirib,  o’qituvchi 
o’quvchilarni shunday xulosaga olib keladi: erta gullovchi o’simliklarda yil davomida yer osti organlarida 
oziq moddalar to’planadi, ulardan o’simliklar bahorda foydalanadi. Bahorgi o’sish jarayonini kuchayishiga 
bu xilda to’plangan oziq moddalar yordam beradi. O’simliklarning erta gullashini o’quvchilar oziq moddalar 
zapasining bo’lishi va bahorgi issiq bilan tushuntirishlari kerak. 
 
O’quv materialini muammoli bayon qilish uning isbotlanishini va zarur miqdordagi bilimlarning 
ongli o’zlashtirilishini ta‘minlaydi, ularga bo’ladigan qiziqishni oshiradi va bolalar tafakkurini faollashtiradi, 
bu  olingan  bilimlarni  faqat  ongli  qilibgina  qolmasdan,  balki  ularning  ishonchga  aylanishiga  ham  yordam 
beradi. 
 
Bundan tashqari muammoli bayon qilish o’quvchilarga  o’zlarining  xususiy   farazlarini   aytib,  
ulardan  faqat  haqiqatga  muvofiq  keladiganlarini  tanlab  olishga  imkon  beradi,  ya‘ni  mantiqiy  fikrlashga 
o’rgatadi.  Yana  shu  narsa  muhimki,  muammoli  bayon  qilish  ancha  hissiyotli  bo’ladi,  shuning  uchun  ham 
o’rganishga qiziqishni oshiradi.