О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
Foydalanilgan adabiyotlar. 
1.  Karimov I.A. «Vatan sajdogox kabi muqaddasdir. Toshkent O`zbekiston 1996 yil. 
2.  Artsikovskiy A. V «Arxeologiya asoslari» Toshkent. “O`qituvchi” 1974 y.  
3.  Axmedov B. «O`zbekiston xalqlari tarixi manbalari» Toshkent. “O`qituvchi” 1991 yil 
4.  Nabiev A. «Tarixiy o`lkashunoslik»  Toshkent. “O`qituvchi” 1996 yil 
5.  Sulaymonova F. G`arb va shark. Toshkent. “O`zbekiston” 1997 yil 
 
 
4-MAVZU: O’LKAMIZ O’RTA ASRLAR VA YANGI DAVRINING O’RGANILISHI. 
Reja: 
1.  Ilk o`rta asr yodgorliklari. 
2.  Rivojlangan o`rta asrlar yodgorliklari. 
 
Ekin maydonlarining ko`payib borishi, xususan sug`oriladigan erlarning kengayishi, 
qishloqlarning ko`payishi, er hosildorligini orttiruvchi sun`iy o`g`itlarning yaratilishi, suvni 
baland erlarga ko`taradigan charxpalaklarning va suv tegirmonining kashf qilinishi, paxta 
ekinining tarqalishi, meva navlarining yaxshilanishi yo`lidagi muvaffaqiyatlarning hammasi 
zamonaning ishlab chiqaruvchi kuchlarini o`stirib yuborgan va uni yangi feodal munosabatlarga 
olib kelgan yangi ijtimoiy voqea bo`ldi.
 
Bunday muhim sharoitda kushonlarning saltanatiga putur etib, inqirozga yuz tuta borishi 
bilan birga ichki ziddiyatlarga muvofiq diniy oqimlar o`rtasidagi munosabatlarning ham 
murakkablashmasligi mumkin emas edi.
 
III asrdan boshlab quldorlik davrining shaharlari xarobalikka yuz tutib, iqtisodiy hayot 
asosan alohida vohalarga, qishloqlarga ko`chadi. Er aristokratiyasi — «deh,qon»lar qishloqlarga, 
ariqlar boshiga kelib, ko`shklar bino qiladi. VI asrga kelib ular qullardan qurolli yigitlar — 
chokarlar saqlab, atrofdagi qishloq aholisini o`z foydasiga ishlatib kun kechiradi. SHu taxlitda 
Milodning I asrining 25 yilidan to IV asrning 50-yillariga qadar hukm surgan markazlashgan 
kuchli Kushon davlati tugab, har qaysi shahar atrofidagi vohada alohida-alohida mustaqil 
hukmdorlar paydo bo`ladi, ularning boshida «dehqon»larning vakili turadi.
 
Hozir Toshkent, Samarqand, Buxoro, Jizzah Farg`ona vodiysidagi va boshqa ko`plab 
shahdrlar atrofidagi sug`oriladigan erlarda baland-baland «oqtepalar» bor. Arxeologiyaga oid 
qazilmalar, bularning xdmmasi feodallarning xom g`ishtdan solingan feodal ko`shklarining 
xarobasidan iborat bo`lib, «dexqonlar» yapgab o`tgan joylarning qoldiqlari ekanligini ko`rsatadi. 
Akademik YA. G`.G`ulomovning kuzatishlari bunday ko`shklarning hozirgacha saqlanib 
kelganligini ko`rsatadi.
 
Feodallashish jarayonida ichki urushlar, xalq qo`zg`olonlarini bostirish uchun keskin 
choralar ko`rish natijasida ancha vayronagarchilik, qirilishlar bo`lib, butun-butun rayonlar 
vaqtincha bo`shab qolgan. SHunga qaramay, ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojida ma`lum 
siljishlar bo`lgan. SHu siljishlarni madaniyat soxasida ham ko`rish mumkin. Masalan, Xorazmda 
Tuproqqal`a (IV asr) ko`shkini qazishda u erdan «podsholar zali» deb atalgan zal topilgan. 
Zalning atrof devorlariga taxmon singari ravoqlar ishlanib, ularning har biriga turli qiyofadagi 
kishilarning haykallari o`rnatilgan. Haykallar nihoyatda yuqori did bilan ishlangan. Professor S. 
P. Tolstov «Bu zalda Xorazmda Ofrig` xonadoniga mansub  podsholarning haykali ota-bobolar 
ruhiga sig`inish tariqasida aks ettirilgan», deb aytadi. Bu joyda haykallardan tashqari, turli 
bo`yoqli devor suratlari ham bo`lib, undagi manzaralarda dengiz to`lqini, baliqlar, yirtqich 
hayvonlar, sozanda qizlar surati va boshqa narsalar tasvirlangan. Bu saroydan Xorazm 

---

 
35 
shox.larining yozma hisob-kitob arxivi ham topilgan. Bular qadimgi Xorazm yozuvi bilan 
taxtaga va charmga bitilgan.
 
1938 yili VI —  VIII asrlarga oid Xorazm pullaridagi yozuvlar yordamida ularning 
ko`pgina  asoslari aniqlangan. Umuman, Tuproqqal`adan topilgan arxiv yozuvi fanga juda ko`p 
yangilik bergan.
 
1934 yili Samarqand yaqinidagi Mug`tepadan Panjakent hokimi Devashtichning VIII 
asrdagi arxivi to pildi. Arxivdagi so`g`diycha va arabcha xatlar asosida so`g`d yozuvining 
xususiyatlari aniqlandi, bu esa tarix faniga ancha ravshanlik kiritdi. Bunga Xorazm arxivining 
qo`shilishi esa O`rta Osiyodagi o`sha zamon hayoti va madaniyatiga doir ko`p masalalarni 
aniqlash imkoniyatini yaratdi.
 
Keyingi yillarda Surxondaryo viloyatida «Bolaliktepa» degan joyni qazish jarayonida 
uning bir zali devorlari odam suratlari bilan bezatilgan ibodatxona ekanligi ma`lum bo`ldi. Unda 
zeb-ziynatli kiyimlar kiyib, qo`llarida qimmatli qadahlar tutgan va tavoze bilan allaqanday bir 
ishorat ko`rsatib turgan erkak va ayol suratlari shubhasiz, moniy mazhabi ibodatxonasida 
o`tkazilayotgan marosimdan darak beradi. Bu bino V asr oxirlariga tegishli deb topildi.
 
1937 yildan boshlab to 1956 yilga qadar Buxorodan 40 km g`arbdagi cho`lda Varaxsha 
shahrining xarobalari tekshirilgan. Bu erda VII —  VIII asrlarda Buxoro hukmdorlari solgan 
Rachfandun saroyining xarobalari topilgan. Unda 3 zal va bir ayvon ochilgan. Ayvonning oldi 
tomoni o`ymakor ganchdan qilingan dabdabali toqi varavoqlar bilan bezatilgan, ichkari tomoni 
allaqanday meva bog`larini, ov manzaralarini tasvirlovchi bo`rtma ganch suratlar, bulbullar, 
duldul otlar haykali bilan bezatilgan.
 
Zallarning birida oq fil mingan kishilar filga hujum qilayotgan allaqanday afsonaviy 
yirtqich hayvonlar, qoplonlar bilan olishib turgani, ikkinchi zalda rum qo`shinlari, yana bir 
devorda ustiga oltin taxt qo`yilgan qanotli tuya va boshqa ko`p ajoyib narsalar rang-barang 
bo`yoqlar bilan tasvirlangan,
 
Qadimgi Panjakent xarobasi marhum professor A.YU.YAkubovskiy boshchiligida 
qazilganda, u erda ham VII-VIII asrlarga doir shunday bino topilgan. Devorlarga bo`yoqli 
suratlar solinib, ularda dafn marosimi, bazm va allaqanday diniy bir marosim tasvirlangan.
 
Tuproqqal`a, Bolaliktepa, Varaxsha, Fayoztepa, Panjakentlarda topilgan rasmlarning 
san`ati va tasvirlarining boyligi ilk feodalizm madaniyatining o`z zamonasida ancha rivoj 
topganligini va mulkdorlik davrida an`anaviy ravishda taraqqiy qilib kelgan tasviriy san`atning 
bu davrga kelib avj olganini tasdiqlaydi. VIII asrda arablar istilosidan keyin bunday san`atga 
ham ahamiyat berilgan.
 
Bu davrda savdo-sotiq va hunarmandchilik, xususan, idishlarni sirlash va nozik shisha 
buyumlar ishlash rivojlandi.                                                                  
 
SHaharlarning quldorlik, ilk feodalizm davrlaridagi va so`nggi asrlardagi tarixiy 
 
topografiyasi, arxitektura yodgorliklari va boshqa o`rta asr inshootlari hozirgi kunda ancha 
yaxshi o`rganilgan. eski Urganch, eski Marv, Buxoro, Xiva, Samarqand va boshqa bir qator 
shaharlarning tarixiga bag`ishlangan maxsus asarlar maydonga keldi. Bulardan tashqari, 
Samarqandda Go`r Amir maqbarasidagi mozorlarning ochilishi, Ulug`bek rasadxonasining qayta 
tiklanishi (1941, 1948, 1967), SHahrisabzda Amir Temur tomonidan soldirilgan bir dahmatsing 
1933 yilda ochilishi va hokazolar ko`pchilikning e`tiborini o`ziga jalb etdi.
 
Garchi Ulug`bek rasadxona (observatoriya)si 1908 yili topilib, uning er ostidagi sekstant 
qismi qazib ochilgan bo`lsada, bu yodgorlikning er ustidagi shakli qanday bo`lgani noma`lum 
edi. Rasadxona 1948 yilda V.A.SHishkin boshchiligida qazilib, uning qanday bo`lganligi 
aniqlandi. Uni Bobur Mirzo uch qavatli azamat bino deb ta`riflagan edi. Arxeologlar qazish 
ishlari olib borishlari natijasida bino to`garak shaklda ekanligi, ichkarisi juda ko`p qismlarga 
bo`linganligi, hozirgi Samarqand madrasa va maqbaralari singari rang-barang koshinlar bilan 
bezatilganligi aniqlandi. SHu ma`lumotlarga asoslanib, arxitektor V.A.Nil’sen rasadxonaning 
tashqi ko`rinishini taxminiy ravishda chizib berdi.
 

---

 
36 
SHunday qilib, respublikamizda keng ko`lamda olib borilgan arxeologiyaga oid tadqiqotlar 
tufayli xalqimizning uzoq o`tmishi, sug`orish sohasida asrlar davomida orttirgan tajribalari ochib 
berildi.
 
Keng ko`lamda respublikamizda olib borilayotgan arxeologiyaga oid tadqiqotlar tufayli 
O`zbekiston arxeologiyasining deyarli hamma davrlariga: paleolit, mezolit, neolit, eneolit, 
bronza va temir davrlari hamda antik dunyo va o`rta asrlarga oid juda ko`p xilma-xil ajoyib 
moddiy madaniyat yodgorliklari topib tekshirildi. Arxeologiyaga oid tekshirishlar natijasida 
to`plangan boy va qimmatli moddiy manba O`zbekiston xalqlarining qadimgi tarixini yoritish 
imkonini beribgina qolmay, balki o`rta asrlar tarixi, shuningdek, shaharlar «yoshini» aniqlashga 
ham katta yordam berdi.
 
Ozbekistonda  arxeologiya fanining  rivojlanishida yirik rus olimlari: A.YU.YAkubovskiy, 
S.P.Tolstov, M.E.Masson, A.P.Okladnikov, V.X.SHishkin, birinchi o`zbek arxiologi, akademik 
YAxyo G`omovning xizmatlari benihoya kattadir. Atoqli olim o`zining   qisqa va mazmundor 
hayotida tarix fanlari doktori, professor,     O`zbekiston   Fanlar akademiyasining akademigi    
darajasiga ko`tarildi. Iste`dodli olimning fan sohasidagi faoliyatlari uchun unga O`zbekistonda 
xizmat ko`rsatgan fan arbobi degan yuksak unvon berildi.
 
Olimning    ijodiy   faoliyati   ham o`ziga xosdir. U 1926 yilda   Toshkentdagi O`zbekiston 
erlar bilim yurtini, 1930 yili Samarqanddagi Pedagogika  akademiyasini tamomladi. 1931-1932 
yillarda Toshkent    pedagogika texnikumida o`qituvchi   bo`lib   ishladi. YOshlik chog`idayoq 
keng ilmiy jamoatchilikning    e`tiborini    qozondi. Ilmga, tarixga chanqoqligini sezgan mashhur 
o`lkashunos arxeolog  V.  L.  Vyatkin uni  o`zi rahbarlik  qilayotgan ko`hna   Afrosiyobda   olib   
borilayotgan   qazishmalarda ishtirok   etishga  taklif   etdi.   YA.   G`ulomov   mustaqil 
arxeologik tadqiqotlarni ilk bor 1936 yili qadimgi Xorazm erlaridan boshladi. 1933 —  1940 
yillarda O`zbekiston qadimgi davr va san`at yodgorliklarini muhofaza qilish qo`mitasi 
(Uzkomstaris)da ilmiy xodim, so`ngra ilmiy kotib bo`lib ishladi. YA. G`ulomov 1940—1943 
yillarda   sobiq   SSSR   Fanlar   Akademiyasi   O`zbekiston bo`limi   Tarih  til  va  adabiyot  
instituti   arxeologiya bo`limining mudiri va 1943 yildan Ozbekiston FA Tarix va arxeologiya 
institutining qadimgi va o`rta asrlar tarixi sektori mudiri, institut direktori vazifasini bajaruvchi 
(1956-1959 yillar) bo`lib ishladi. «Xorazmning sug`orilish tarixi. Qadimgi zamonlardan 
hozirgacha» mavzuida doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. YA. G`ulomov 1936 yildan to 
umrining oxirigacha bir qancha arxeologiyaga oid (Toshkent, Buxoro, Farg`ona, Xorazm va 
boshqa) otryadlarga rahbarlik qildi. YA. G`ulomov 4 jildli «O`zbekiston SSR tarixi», 2 jildlik 
«Samarqand tarixi» asarlarining mualliflaridan. YA.G`ulomovning O`zbekistonning sug`orilish 
tarixiga doir ilmiy ishlari qadimgi dehqonchilik massivlari (Amudaryo, Zarafshon, Qashqadaryo 
va boshqa daryolarning qadimgi o`zanlari)ni aniqlash va undan xalq xo`jaligi maqsadlari yo`lida 
foydalanishda katta ilmiy ahamiyat kasb etadi. YA.G`ulomovning O`zbekiston vodiy va 
vohalarida olib borgan arxeologiyaga oid tadqiqotlari O`zbekistonda qadimgi tosh davrlari: 
paleolit, mezolit, neolit, eneolit, jez va temir davrlarini o`rganishda muhim rol’ o`ynadi. YA. 
G`ulomov bir qancha xalqaro konferentsiya va simpozi-umlarda muhim ilmiy dokladlar bilan 
qatnashdi. O` ajoyib tashkilotchi va pedagog ham edi. Xalqlar Do`stligi ordenli Nizomiy nomli 
Toshkent Davlat pedagogika institutida O`zbekiston tarixi va arxeologiyasidan ma`ruzalar o`qib, 
ko`pgina hozirgi zamon talabiga javob beradigan pedagog kadrlar etishtirgan. 4 tomlik 
«O`zbekiston irrigatsiyasi» tarixiga oid masalalarni yoritishda faol ishtirok etgan. O`zbek Sovet 
entsiklopediyasi Bosh tahrir hay`ati a`zosi bo`lgan.
 
YAxyo G`ulomov bag`ri keng va mehribon, g`amxo`r odam edi. O`z shogirdlarig`a fan 
so`qmoqlari qiyinchiliklarini engish yo`llarini, ilmiy izlanish uslublarini, davr talablarini izchillik 
bilan qabul qilish va uni amalga oshirishda faol  qatnashishlarini o`rgatish bilan ham respublika 
olimlari orasida katta obro`-e`tibor qozongan.
 
O`lkani o`rganishda, ayniqsa O`zbekiston vodiy va vohalarining tarixini, etnografiyasini, 
arxeologiyasini, toponimikasi va nodir qo`lyozma asarlarini o`rganishda tarix fakul’teti 
studentlari uchun YA.G`ulomov asarlari dasturamal bo`lib xizmat qilib kelmoqda. Ularning qunt 

---

 
37 
va matonat bilan olib borgan arxeologiyaga oid tadqiqotlari tufayli jahon ahamiyatiga ega 
bo`lgan qator moddiy-madaniyat yodgorliklari kashf etildi.