О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Usha vaqtda nashr qilingan «Turkiston viloyatining gazeti», «Turkestanskie vedomosti» 
va boshqa gazeta sahifalaridagi mahalliy tarchxchi va havaskorlar tomonidpn yozilgan 
yodnomalar, yodgorliklar haqidagi kichik-kichik  xabarlar  va maqolalar, arxeologik 
kollektsiyalar rus sharqshunoslarining  mahalliy tarixchilikka samarali ta`sir ko`rsatganligini va 
erli xalq orasida ham tarixga qiziqish avj olganligini ko`rsatadi. Rus sharqshunosligi bu tuyg`u 
va intilishlarni qizg`in qarshi olib, qo`llab-quvvatlaganligi Turkiston tarixchiligining rivojlanishi 
uchun yangi sahifa ochib berdi.
 
Sattorxon Abdug`afforov ham rus sharqshunosligining bevosita ta`siri ostida tarixchilar 
qatoridan o`rin olgan. U 1876 yili Peterburgda chaqirilgan III  xalqaro sharqshunoslar s`ezdiga 
A. Kun, Jo`rabek, toshkentlik Muhammadqulov, Abdulla Niyozov va Buxorolik Musajon 
Saidjonovlar bilan birga Turkiston vakili bo`lib qatnashadi. U Turkistonga ruslarning kelishi 
bilan o`lkaga rus fani ham kirib kelganligini ta`kidlab, bu orqali Turkiston dunyo fanidan yanada 
ko`proq bahramand bo`lishiga ishonch bildirdi. O` o`zining bu nutqi bilan s`ezd 
qatnashchilarining diqqatiga sazovor bo`ldi. Rus tilini qunt bilan o`rgangan Sattorxon rus tilida 
«Rossiyaning istilosiga qadar Qo`qon xonligining ichki ahvoli haqida qisqacha ocherk» nomli 
asarini yozib, «Turkestanskie vedomosti» gazetasining 1892 yil 26, 36-  sonida va 1893 yil 61- 
sonida bostirdi. Asarda Qo`qon xonligining ma`muriy bo`linishi, boshqaruv idoralari, shahar va 
qishloqdagi amaldorlar, ularning huquqlari, hokim va beklarning mehnatkash xalqqa nisbatan 
tutgan siyosati, gunohkorlarga beriladigan jazolar, qo`shinning tuzilishi, shuningdek, sinfiy 
kurashlar, ya`ni Xo`jand va o`ratepada xonlikka qarshi ko`tarilgan qo`zg`olonlar, Toshkent 
hokimi Mirzaahmadga qarshi xalq qo`zg`oloni va uning qo`zg`olonchilar talabiga rozi bo`lishi, 
Qo`qon xonligining chor Rossiyasi tarafidan bosib olinishi kabi masalalar yoritilgan. Mahalliy 
o`zbek tarixchisining rus tilida shunday bir tarixiy asar bilan maydonga chiqishi rus 
sharqshunosligining bevosita katta  ta`sirini ko`rsatadi. Bu asar rus sharqshunosligi uchun ham 
katta axamiyatga ega edi.
 
Rus sharqshunoslari, jumladan,  N.  I.  Veselovskiy rahbarligida   Akrom   polvon   
Asqarov   kabi   xavaskor tarixchi va arxeologlar etishib chiqdi. Akrom Asqarov Toshkentning 
Rossiya tomonidan bosib olinganiga qadar Qo`qon qo`shinida nog`orachi edi. Toshkent bosib 
olingach, u 1870 yillarda Toshkentda tashkil qilingan ko`rgazmalarda faol qatnashdi. 
SHarqshunoslar ta`sirida Turkistondagi yodgorliklarga qiziqib qoladi. O`zining havaskorligi  va  
qizyquvchanligi  bilan  bora-bora Turkistondagi fan ahliga tanila boshlaydi. Akrom Asqarov 
1884  yilda arxeologiyaga  oid  qazish  ishlari  o`tkazish maqsadida Turkistonga kelgan professor 
N. I. Veselovskiyga yoqib qoladi, yordamchi  sifatida u bilan birga Buxoroda,    Farg`ona   
vodiysida   va    boshqa   joylarda o`tkazilgan arxeologiyaga oid tadqiqotlarda qatnashadi, tez 
fursatda arxeologiya bilimini o`zlashtirib oladi. SHuning uchun xdm u N. I. Veselovskiyning 
«tez fursatda arxeologiyaga   oid   ishlarni   o`zlashtirib   oldi»   degan yuksak   bahosiga   
sazovor   bo`lib   arxeologiya   sohasida mahdlliy xalq orasidan etishib chiqqan birdan-bir fan 
arbobi  amaliyotchi bilimdon sifatida tanildi. Akrom   Asqarov   N.   I.   Veselovskiydan   
Turkistondagi arxeologiyaga oid yodgorliklarning qaysi biri muhim va qaysi    biri    ustida    ish    
olib    borish    zarurligini so`raganda,   u   unga   ma`lum   ko`rsatmalar   berib   turdi. N.    I.    
Veselovskiy   Turkistondan   ketgandan   keyin Akrom    Asqarov    bir    necha    yil    mustaqil    
ravishda arxeologiyaga oid tadqiqot ishlari olib bordi. Uning faoliyati xdqida mahalliy va 
markaziy matbuotda hech narsa yozilmagan bo`lsa-da, ammo uning to`plagan boy va qimmatli 
arxeologiyaga oid ashyolar to`plami o`sha yillar davomida nihoyatda samarali va keng ko`lamda 
ish olib borilganidan dalolat beradi. Akrom Asqarov 1891 yilda  vafot  etgach,  uning  boy   

---

 
16 
arxeologiyaga   oid  ashyolar to`plami    juda    ehdiyotlik    bilan    Peterburgga    olib ketilib, 
hozir ham Davlat ermitajida saqlanmoqda.
 
«Turksstanskie vedomosti» gazetasining 1892 yil 31-  sonida bosilgan professor 
evarnitskiyning «Akrom Asqarovning arxeologiyaga oid ashyolar to`plami» nomli maqolasida 
berilgan ma`lumotga ko`ra, ashyolar to`plamida 17 dona oltin pul, 1370 dona kumush pul, 13 
274 dona mis pul, neolit davriga oid tosh bolg`a, jezdan yasalgan sulug`, jez oyna, jez iskana, jez 
ketmonlar (motiga), turli joylarda to`plangan sopoldan yasalgan odam hdykallari, bir bo`lak 
nefrit, isirg`a, krest (but), baldoq, tumor, mis, sopol idish va shunga o`xshash garixiy buyumlar 
bo`lgan. Akrom Asqarovning fan uchun qimmatli bo`lgan bu ashyolar to`plamiga professor N. I. 
Veselovskiy ham katta baho bergan edi. Rossiya arxeologiya jamiyati 1887 yilda uning 
arxeologiya sohasidagi xizmatlarini taqdirlab, uni kumush medal’ bilan mukofotladi. O`zi 
to`plagan tarixiy buyumlarning tarixning qaysi davriga oid ekanligini idrok qila olmagan bo`lsa-
da, oddiy bir o`zbekning «o`sha vaqtda tarixiy nodir buyumlarning fan uchun katta ahamiyatga 
ega ekanini tushungani holda, fan uchun to umrining oxirigacha tinmay xizmat qilishi rus 
sharqshunosligi faoliyatining samarasi bo`lib, bu rus sharqshunosligi uchun ham, mahalliy 
tarixchilik uchun ham yangilik va foydali ish edi.
 
O`rta Osiyo, shu jumladan Qo`qon xonligi, Namangan va Toshkentda yashagan, o`zbek 
xalqining tarixi, tilini va urf-odatlarini o`rganishda Vladimir Petrovich Nalivkinning (1852—
1918) ham qo`shgan hissasi kattadir.
 
Uning ilmiy faoliyati O`rta Osiyo xalqlari tarixi, tilini va etnografiyasini o`rganishdan 
boshlandi. U rafiqasi M. V. Nalivkina bilan xdmkorlikda «Farg`ona mahalliy aholisi ayollarining 
turmushi haqida ocherk» degan kitob yozdi. V. P. Nalivkin rus olimlari ichida birinchi bo`lib, 
mahalliy tillarni urganib, mahalliy tarixchilar qo`lyozma asarlarini o`rgangan va shular asosida 
«Qo`qon xonligining qisqacha tarixi»  va «Ruscha-sartcha va sartcha-ruscha lug`at» hamda 
«Intihob ut-tavorix mamlakati Rusiya» («Rossiyaning qisqacha tarixi») kitoblarini va 40 dan 
ortiq ilmiy agarlar, maqolalar yozgan. Mahalliy xalq tilini juda mukammal bilganligi sababli uni 
erli xalqlar Jahongir to`ra deb ataganlar, u ham bir necha asarini Jahongir to`ra nomi bilan chop 
etgan.
 
Uning 1885 yilda Jahongir to`ra nomi bilan yozilgan' «Intihob ut-tavorix mamlakati 
Rusiya» nomli asari buning yorqin dalilidir. Muallifning «Bu faqir... zaboni nochor va suxoni 
ojiz birlan tavorix kitoblari   tahriridagi  voqealarni intihob aylab ko`p  tafsili  keltirmay ijmoli 
birla muxtasar bayonini  qilardiki, Rusiya mamlakatining paydo va bino bo`lganidan to oxir 
zamonigacha mazkur viloyat ichra o`tgan hodisa va voqeliklarni tasnif qilg`ay”,—  deyishidan 
ma`lumki, u o`z asarini ko`p adabiyotlardan foydalangan holda yozgan. Bu asarning erli aholini 
Rossiyaning o`tmish tarixi bilan tanishtirish maqsadida o`zbek tilida yozilishi o`z davri uchun 
juda katta ahamiyatga ega bo`lgan bir hodisa edi.
 
SHunday qilib, XX asrning 20-  yillariga qadar olimlar va turkshunos havaskorlarning 
kuchlari bilan Ozbekiston o`lkasini o`rganishga doir anchagina materiallar to`plangan. Biroq 
bularning orasida uzuq-yuluq va tasodifiy materiallar anchagina bo`lib, keng, ilmiy asosda 
umumlashtirilmagan edi.
 
O`rta Osiyo, shu jumladan, O`zbekiston tarixini ilmiy asosda o`rganish faqat asrimiz 
boshlarida va undan keyingi yillarda samarali va fidokorona ish olib borish natijasida yaratildi va 
u yanada chuqurlashtirildi.