O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Yevropa ma‟rifatparvarlari estetikasi 
Yangi  davrdagi  Yevropa  ma‘rifatparvarlari  orasida  shotland  mutafakkiri  Deyvid  Hyum  (1711  –  1776) 
alohida  o‘rin  tutadi.  Uning  «Didning  me‘yori  xususida»,  «Fojea  xususida»,  «Skeptik»,  «San‘atlar  borasida 
takomilga  erishish  xususida»  kabi  asarlarida  estetik  muammolar  o‘rtaga  tashlangan.  U  nafosatni  bilishdan 
tashqaridagi hissiyot olamiga taalluqli deb hisoblaydi. Hyumning fikriga ko‘ra, go‘zallik asosan idrok etuvchining 
ongida,  ruhida  mavjud  bo‘ladi,  aniq  ob‘ektiv  asosga  ega  emas.  «Go‘zallik,  –  deb  yozadi  u,  –  narsalarning  o‘zida 
mavjud bo‘lgan sifat emas; u istisnosiz tarzda o‘zini mushohada etayotgan ruhda mavjud, har bir insonning ruhi esa 
go‘zallikni  boshqacha  idrok  etadi.  Boshqalar  go‘zallik  degan  narsani  birovlar  hatto  xunuklik  deb  qabul  qilishi 
mumkin,  shuning  uchun  har  bir  idrok  etuvchi  o‘zi  his  qilayotgan  holatni  o‘zgalarga  zo‘rlab  uqtirishga  intilmasligi 
kerak»
193
. 
                                                 
191
 История эстетической мысли в 6 т. Т. 2. М., Искусство, 1985. С. 155. 
192
 O‘sha manba. S. 156. 
193
 Истории эстетической мысли. Т. 2. С. 285. 

---

Go‘zallikning  aniq,  ya‘ni  ob‘ektdagi  asosini  Hyum  asosan  tan  olmasa-da,  sub‘ektdan  tashqarida  ham 
go‘zallik  tuyg‘usini  uyg‘otuvchi,  «estetik  reakstiya»  qo‘zg‘atuvchi  omillar  borligini  butunlay  inkor  etmaydi. 
Maqsadga  muvofiqlikni  u  ana  shunday  asos-omil  deb  hisoblaydi.  Uning  nazdida  go‘zallik  foydalilik  va  maqsadga 
muvofiqlikni idrok etish asosida vujudga keladigan kechinmadir. 
Hyum  «Inson  tabiati  xususida»  asarida  go‘zallikni  lazzat  va  huzur  bag‘ishlovchi,  xunuklikni  yoqimsiz 
taassurot uyg‘otuvchi ruhiy-estetik hodisa  sifatida  olib qaraydi hamda  ular talqiniga  alohida  bob bag‘ishlaydi.  Bu 
ikki xususiyatni u axloqiylik bilan bog‘laydi. Chunonchi, vujudimiz go‘zalligi bizda g‘urur, xunukligi esa xoksorlik 
hissini uyg‘otadi, go‘zalligimizdan mag‘rurlanamiz, xunukligimizdan uyalamiz, zero go‘zallik ham, xunuklik ham 
bizning «men»imiz bilan mustahkam bog‘liq. «Go‘zallik, bu  – qalbimizda lazzat, huzur uyg‘otadigan qismlarning 
joylashuvi  va  moslashuvidir...  YOqimsiz  kayfiyat  uyg‘otadigan  xususiyatga  ega  xunuklikdan  uning  farqi  ana 
shunda.  Shunday  qilib,  lazzat  va  yoqimsizlik  nafaqat  go‘zallikning  zaruriy  hamrohlari  hisoblanadi,  balki  ularning 
mohiyatini ham tashkil etadi. Go‘zallikni xuddi hozirjavoblik kabi aniqlashtirishning iloji yo‘q, biroq faqat alohida 
did yoki sezgi yordamida uni ajratish mumkin, shundan kelib chiqib, biz go‘zallik lazzat bag‘ishlaydigan shakldan 
boshqa narsa emas, xunuklik esa qismlarning yoqimsiz kayfiyat uyg‘otadigan tarzda joylashuvidir... SHunday ekan, 
bu ikki sifatning barcha ta‘siri ana shu sezgilarimizdan keltirib chiqarilishi lozim...»
194
. 
Ana  shu go‘zallikning faqat tasavvur qilish mumkin bo‘lgan ob‘ektiv asosidan Hyum estetik  did me‘yorini 
keltirib  chiqaradi.  Uning  fikriga  ko‘ra,  inson  go‘zallikning  alohida  ko‘rinishlari  va  darajalarini  o‘zaro  taqqoslash 
hamda  shu  borada  mulohaza  yuritishi  natijasida  tajribasi  oshadi,  o‘z  hissiyotini,  estetik  didini  takomillashtirib 
boradi. Did borasidagi mulohazalardan u shunday xulosa chiqaradi: birinchidan, hamma odamlarda did bir xil emas, 
ikkinchidan, shunday shaxslar borki, ular butun insoniyat tomonidan o‘zgalardan ustuvor turadigan insonlar sifatida 
tan  olinadi.  SHuningdek,  didning  har  xilligi  bir  tomondan,  alohida  odamlar  maylining  o‘zaro  farqi  bilan  bog‘liq 
bo‘lsa,  ikkinchi  tomondan,  turli  zamon  va  mamlakatlarda  odatlar  hamda  tafakkur  yo‘sinining  turlichaligi  didning 
manbai hisoblanadi. 
Hyumning  nazdida  estetik  did  va  uning  xilma-xilligi  axloqiy  muhitdan  kelib  chiqadi.  Ayni  paytda  san‘at 
jamiyatning  axloqiy  hayotiga  juda  katta  ijobiy  ta‘sir  ko‘rsatadi;  u  insonparvarlikning  keng  yoyilishiga,  insonning 
hilmlashuvi  va  faollashuviga  xizmat  qiladi.  Hyum  san‘at  asarlarini  falsafiy  nazariyalar,  diniy  tizimlar  bilan 
solishtirib  san‘atga  ustuvorlik  mavqeini  beradi:  mavhumiylikka  asoslangan  falsafiy  nazariyalar  va  diniy  tizimlar 
muvaqqat ekanini, hatto bir asr mobaynida birining o‘rnini ikkinchisi, ikkinchisining o‘rnini uchinchisi egallashini, 
eskirishini  lekin  haqiqiy  san‘at  asarlari  doimo  dolzarb,  Yangi  bo‘lib  qolaverishini  ta‘kidlab  o‘tadi,  badiiy  bilishni 
hamma  bilish  turlaridan  yuksak  qo‘yadi.  Nafis  san‘at  turlarini  idrok  etish  –    hayotning  turli  hodisalari  to‘g‘risida 
mulohaza yuritish va hukm chiqarishga bo‘lgan qobiliyatimizni takomillashtiradi, didimizni charxlaydi: «Hech narsa 
she‘riyatda, 
suxandonlikda, 
musiqa 
va 
rangtasvirda 
go‘zallikni 
o‘rganish 
darajasida 
fe‘l-atvorni 
takomillashtirmaydi,  –  deb  yozadi  Hyum.  –  Bu  san‘atlar  hissiyotlarga  muayyan  nafislik  bag‘ishlaydi...  nozik, 
yoqimli  hayajon  uyg‘otadi.  Ular  ruhni  turli  tirikchilik  tashvishlaridan,  xudbinlarcha  intilishlardan  chalg‘itadi, 
tafakkur  qilishga,  orom  olishga  yo‘naltiradi,  barcha  ruhiy  holatlardan  ko‘ra  ko‘proq  muhabbat  va  do‘stlikka 
moyillikni, uyg‘otadigan yoqimli ma‘yuslikni yuzaga keltiradi»

. 
Hyumning estetik qarashlari, ko‘rib o‘tganimizdek, muayyan nuqsonlariga qaramasdan, estetik did, go‘zallik 
va  san‘atning  inson  ma‘naviy  olamiga  beqiyos  ta‘sirini  nazariy  isbotlab  berishi  bilan  diqqatga  sazovordir.  Uning 
asarlari shuning uchun ham A.Smit, E.Byork va G.Kant kabi mutafakkirlarning ta‘limotlariga katta ta‘sir ko‘rsatdi. 
Ma‘rifatparvarlik estetikasida ingliz mutafakkiri Edmund Byork (1729 – 1797) qarashlari katta ahamiyatga ega. 
Uning  «Ulug‘vorlik  va  go‘zallik  to‘g‘risidagi  g‘oyalarimizning  falsafiy  tadqiqi»  asarida  estetikaning  asosiy 
umumnazariy  masalalari  o‘rtaga  tashlanadi.  Byork nimaiki, qandaydir darajada dahshatli bo‘lsa yoki dahshat uyg‘osta, 
o‘sha  narsa-hodisa  ulug‘vorlikning  asosiy,  manbai  hisoblanadi,  deya  ta‘kidlaydi.  Boshqa  hissiyotlarni  esa  aloqaga  nisbat 
beradi.  Aloqaning  asosida  muhabbat  yotadi.  Tor  ma‘noda  u  –  inson  zotini  davom  ettirishga  qaratilgan  jinsiy  aloqa,  keng 
ma‘noda butun borliq bilan aloqa. SHunday qilib, Byorkning fikriga ko‘ra, insonda ikki xil asosiy intilish bor: o‘zini asrashga 
va aloqaga intilish. SHunga ko‘ra, birinchisi – ulug‘vorlikning, ikkinchisi esa – go‘zallikning manbai hisoblanadi. 
Buyuk  franstuz  faylasufi,  estetik  va  adib  Deni  Didro  (1813  –1884)  Yevropaning  eng  taniqli 
ma‘rifatparvarlaridan biri  hisoblanadi. Didro estetik qarashlarining  g‘oyatda o‘ziga  xosligi  shu bilan belgilanadiki, 
uning  merosida  falsafiy  masalalar  va  badiiy  amaliyot  orasida  keskin  farq  sezilmaydi.  Uning  ba‘zi  badiiy  asarlari 
falsafiy  risolaga,  ayrim  falsafiy  asarlari  va  estetik  risolalari  esa  badiiy  asarga  o‘xshatib  yozilganini  ko‘ramiz, 
xususan, chuqur falsafiy-nazariy fikrlarini u badiiy dialoglar shaklida ifodalaydi. U san‘atga umumfalsafiy-nazariy 
jihatdan  yondashar  ekan,  ayni  paytda  o‘z  davridagi  ijodkorlar  amaliyotiga  suyanib  ish  ko‘radi:  uni  qarashlari 
alohida, sof nazariya emas, balki san‘at taraqqiyotining dolzarb masalalari bilan bog‘liq nazariy fikrlardir. 
Didro  go‘zallikni  alohida  bir  narsa  yoki  o‘z-o‘zini  tashkil  etuvchi  hodisa  sifatida  olib  qaramaydi.  Uning 
uchun  go‘zallik  munosabat  bilan  bog‘liq.  «Go‘zallikning  vujudga  kelishi  va  tabiati  to‘g‘risida  falsafiy  tadqiqlar» 
risolasida:  «SHunday  qilib,  men,  –  deb  yozadi  mutafakkir,  –  aqlimda  munosabatlar  g‘oyasini  uyg‘otadigan 
qobiliyatni  o‘zida  mujassam  qilgan  mendan  tashqaridagi  hamma  narsani  deb  atayman»

.  Bu  bilan  Didro  mutlaq 
go‘zallikning  yo‘qligini,  u  doimo  nisbiy  ekanini,  kimgadir  go‘zal  ko‘ringan  narsa  boshqa  odamga  go‘zallik  bo‘lib 
                                                 
194
 Юм. Д. Трактат о человеческой природе. Минск, Попурри, 1988. С. 350-351. 

 История эстетической мысли. Т.2. С.289. 

 Дидро Д. Эстетика и литературная критика. М.. ИХЛ, 1980. С. 117. 

---

tuyulmasligi mumkinligini ta‘kidlamoqchi. «SHundan kelib chiqib, – deb davom etadi u, – mutlaq go‘zal narsaning 
o‘zi  yo‘q  esa-da,  lekin  bizga  nisbatan  olganda  ikki  xil  go‘zallik  mavjud:  real  go‘zallik  va  bizning  idrokimizdagi