O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urgach davlat universiteti Musiqa kafedrasi Musiqa tarihi

2. O`rta Sharq xalqlarining "islom davrigacha bo`lgan" musiqa madaniyati .

3. Abdurahmon Jomiyning "Risola-yi musiqiy" asari

4. "Ilmu advor" .
Musiqa va Sheriyat azal-azaldan egizak va bir-biriga xamkor va ilxomchi. Navoiy kabi mutafakkir nazaridan musiqa aslo chetda bo`lishi mumkin emas. Darhaqiqat.Navoiy ijodidan bahramand bo`lgan xar bir kishi bu ulug`vor xikmat olamining musiqa tarixi, nazariyasi, estetikasi, shuningdek sozlar, kuy shakllari, ijrochilik va boshqa ko`plab soxalarga oid komus ekaniga ishonch xosil qiladi. Afsuski, bu musiqa ilmi nuktai nazaridan xali yaxshi o`rganilmagan. Navoiyshunoslik borasidagi musiqaviy tadqiqotlar boshlang`ich darajadan nariga o`ta olmayapti. Navoiy asarlarining o`zbek va rus tillaridagi nashrlarida uchraydigan musiqaga oid sharxlardan kanoatlanish kiyin .Chunki bu izoxlarning askariyati Sharq xalqlarining ko`p asrlik musiqa an’analari tajribasidan yirokda. Musiqa ilmida ko`p uchraydigan Barbad kim? Barbad laxni nima degan savolga Navoiy asarlarida ko`p tarifu tavsiflar topish mumkin. Barbod afsonaviylashib ketgan sozanda, musiqashunos Axamiyati jixatdan uni yunon olamidagi Orfeyga qiyos kilish mumkin. Chunki Borbad obrazi. Orfey kabi musiqada , kamolat timsoli. Anik faktlarga murojaat kiladigan bo`lsak, Borbad-Sosoniylardan bo`lgan Xisrav Parvez /Xusrav/ soroyida xizmat qilgan musiqachi. Manbalarda bayon kilishicha, Borbad aslida Marv /kadimiy Xurosonning yirik madaniyat o`choqlaridan biri/ shaxridan bo`lgan va shunga ko`ra Borbad Marviy dega nom olgan. Bazan esa Borbad-Faxlobod, Faxliz deb yuritilgan, Xullas Borbad faqat ajoyib sozanda bo`lmasdan, umuman qadimiy musiqa madaniyati timsoli sifatida gavdalanadi.

"Borbad laxni" atamasidagi, "laxn" so`zi-kuy, musiqa ma’nosini anglatadi. Demak Navoiy Borbad kuyi deyapti. Bu atama O`rta Sharq xalqlarining kadimiy yani "islom davrigacha bo`lgan" musiqasiga xos ifodadir. Bu o`rinda azaldan xusravoniy navo, parda, rox va boshqa iboralar ham ishlatilgan.

Afsuski bevosita ushbu davrga yani islom dini kirib kelguniga kadar davrga tegishli musiqa risolalari bizgacha yetib kelmagan. Lekin keyingi asrlarda yozilgan tarixiy va adabiy kitoblarda. Borbad laxni xakidagi tafsilotlar ko`p uchraydi. Xozirgi kunda esa, mazkur davr musiqa ananalariga qiziqish yanada ortayotganligi diqqatga sazovor. Bugun qadimiy musiqa misollariga bag`ishlangan qator Shark va G`arb tillarida ko`plab ilmiy tadqiqotlar chop etilmokda. O`tkazishlar shuni ko`rsatadiki, ajdodlarimiz islom dinini qabul qilingunigacha davrdagi musiqa namunalari "keyinchalik u "makomat" deb nom olgan" asrlar davomida sayqal topdi. Bu sistemaning asosini 7 xusravoniy navo (mukammal "shaxona kuylar") 30 laxn, 360 doston /ovoz yoki parda deb ham atalgan/ tashkil qilgan. Xar bir kuyning maxsus simvolikasi va shunga yarasha nomi bo`lgan. Masalan, 7, 30, 360 sonlarida kosmologik karashlarning tasiri sezilib turadi. Xaftaning 6, oyning 30-yilning 360 /oy-kamar kalendari bo`yicha/ kuni, majoziy musiqiy ifoda xisoblangan.

Baytdagi "Shabdiz" va "Ganji bod ovard" mazkur 30 laxn jumlasidandir. Shu o`rinda Sharkda, jumladan,O`rta Osiyo xalqlari orasida mashxur bo`lgan "Bog`i Shirin", "Kini Siyovush", "Navro`z", "Mexrgon" va boshqa kuylarning ham nomini aytib o`tish mumkin. Bu asarlarning oxang xususiyatlari badiiy so`z vositasida ifodalangan tariflar ham bo`lsan. Bunday rivoyatlarning ko`plari avloddan-avlodga o`tib yurgan Shabdiz /qora ot/ xikoyasining variantlari xozir рam uchraydi. Xorazmda, Koradali /kora yo`rg`a/ degan kuy va unga tegishli rivoyat muvjud» Rivoyatni sanatkor Nurmuhammad Boltayev quyidagicha ta’riflaganlar. Shoxning sevimli qora oti kunlardan bir kuni kasalga chalinib koladi. Alamiga chiday olmagan shox o`zini ovutish uchun safarga chiqib ketadi va otning ahvolidan tez-tez darak berib turishni tayinlaydi. Bu holda kimki noxush xabar keltirsa, jazoga mahkum bo`lishi anik. Nihoyat, ot o`ladi. Shunda xabarni shoxga yetkazishga xech kimning yuragi betamaydi. Shunda, donishmandlar kengashib, habarni sozandaga topshirgan makul, deb topadilar. Sozandani shox oldiga yo`llashadi. Bazm avjiga chiqqanda u kuy chala boshlaydi. Ot yo`rg`alashi, uning go`zalligi tasvirlanayotgan musiqa hammani rom etada. Kuy avjida shunday nolalar yangraydiki, Shox ot o`ldimi deb faryod kilib yuboradi.

"Ganji bod ovard" va boshqa kuylarning ham o`ziga yarasha tafsiflari mavjud. Albatta, "Shabdiz" va "Ganji bod orard" bilan faqat musiqaga ishora qilinayotgani shubhasiz.

Demak, yuqorida keltirilgan misralarda shoxona bazm kuylarining o`ziga xos musiqiy "repertuari"-"Shabdiz" ("Ganji bod ovard" qo`shiqlari "orbad kuylari", dostonlar tilga olinadi.

Navoiy asarlarida tasodifiy ishlatilgan so`zlarni topish qiyin. "Borbad laxni" orqali shoir gap qadimiy, yani Sosoniylar davriga oid musiqaviy ananalar haqida borayotganini takidlamoqchi. Agar mavzu o`z zomoniga oid bo`lsa, Navoiy bu o`rinda, deylik "parda", "doira" kabi so`zlarni qo`llashi mumkin. To`g`ri maqom iborasi qlassik kuylar ifodasi sifatida ishatilmagan. Ko`rinib turibdiki, Navoiy davrida "Ilmu advor", "Fanni musiqiy", musiqashunoslik tarmog`i va ko`lamini anglatadi. Ya’ni ,sinoatu musiqa (ilm va san’at) xali bir-biridan ajralmagan mushtarak tushincha bo`lgan. Musiqa san’ati (fani) amaliy va nazariy tarmoqlarga ajratilgan. Amaliy qismda ijrochilik kuy yaratishga oid masalalar aks ettirilgan. Nazariy qismda esa musiqaning kichik parchasi-tovushdan tortib, butun kuygacha ilmiy tarif berilgan.

"Ilmu advor" esa ana shu umumiy fanning yetakchi soxasi. Sharq ananaviy musiqasining ikki asosiy mezoni-kuy /oxang/ va ritm /vazn/ bo`lgan. Ularning xar biri murakkab tarkibga ega. Kuy-tovush, nag`ma /past-balandligi chegaralangan tovush/, bu’d /nag`malar oralig`i/, jins /kuy jumlasi, bu’dlar birikmasi /ja’m/ jinslar majmuasi/ dan iborat. Ushshok, Xijoz, Rost, Busalik deganda ham ana shu unsurlar tushiniladi. Ritm esa naqr /vakt o`lchovining eng kichik birligi bu-az-zamoni avval" deb ham atalgan/, /iqo’/ ritm, vakt o`lchovlariniig munosabati /davr/ ritmik tuzilmalarning umumiy nomi /usul/ davrlarning muayyan turini o`z ichiga oladi. Ramal, Dazaj Moxuriy, Saqil, Xafif-qadimiy usullar katoriga kiradi. Shuning uchun ham musiqa asari kuy va usul nomi bilan qo`shib aytilgan: Rost talqini. Ushshok nasri va xakozo.

Mantiqan tugal kuy va usul tuzilmalari musiqa risolalarida aylana shaklida keltirilib, davr /ko`pligi-avdor/ yoki jyns / ko`pligi ajnos/ deb yuritilgan. "Ilmu advor", umuman, kuy va usullar xaqidagi ilmdir.

Navoiy risolalarida musiqaga oid yuzlab so`zlar ishlatilgan. Ular faqat musiqa ilmi doirasi, bilan cheklanmiydi. "Navo", "parda", "tor" nag`ma", "doira" atamalari yana ko`p manolar anglatadi. Shuning uchun iboralardagi musiqani anglatgan ifodani bo`rttirib ham, susaytirib ham bo`lmaydi. Ammo, musiqaga oid shunday atamalar borki, ular chukur ilmiy asosda izoxlanmasa,asar mazmunini tushinib yetish mushkul.

Sharq sheriyatida qadimdan davom etib kelayotgan sozlar mavzusini olaylik. Navoiy asarlarida rud, shohrud, barbat, ud, chang, nay, tanbur, sagona, rubob, kubiz, karnay, egri, daf, nag`ora, kus, jalojil va boshqa sozlar tilga olinadi. Navoiy asarlarining izoxlari va lug`atlari bu jixatdan birmuncha aniqliklarga muxtoj. Masalan: rud, barbat, ud so`zlarini olaylik. Rud va barbat Navoiy zamonida ishlatilgani haqida aniq malumotlar yo`k. Navoiy asarlarida ular sosoniylar davriga mansub tarixiy sozlar sifatida namoyon bo`ladi. Tariflarga ko`ra rud-dastasi kalta. torli cholg`u, barbat-o`rdaksiyna, kalta dastali soz. Keyinchalik ud deb nom olgan soz ham, umuman shunday shaklda bo`ligan.

Rud, barbat, ud-butanlay boshqa-boshqa cholg`umi yoki bir tipdagi sozlarmi? Bu savolga aniqroq javob berish uchun mavjud arxeologik. ilmiy va adabiy materiallardan atroflicha o`rganish lozim. Ud sozi eramizning boshlarida O`rta Osiyodan Xitoyda, keyinchalik esa Yevropaga tarqatilganligi xaqida aniq dalillar mavjud. Xitoyda pipa, Yevropada-lyutnya. Ispaniyada-gitara deb nomlanganligi ham ma’lum.

Bundan tashqari xozirgi ko`p sozlar o`sha paytlarda boshqacharoq ko`rinishda bo`lgan. Masalan, Chang o`tmishda arfasimon shaklda yasalgan, torlari esa ipakdan ishlangan. Changni yana bir kichikrok, simli, turi bo`lib, xofiz ovozini jarangdor qilishda o`ziga xos rezonator sifatida xizmat qilgan. Bizda, xozir, tayokchalar bilan urib chalinadigan chang ilgari santur deb atalgan. O`sha paytlarda rubob atamasi ham boshqa manoda ishlatilgan. Navoiy davrida, xozirgidan farqli o`laroq, kamon bilan chalinadigan /kubizni eslatuvchi/ cholg`u asbobi bo`lgan. Arablarda bu soz xozir ham kamon bilan chalinadi. Sozlarning qiyosiy axamiyati esa aloxida e’tiborga sazavor. Sharq klassik musiqasining og`zaki an’anaga mansubligini inobatga olganda cholg`ularning roli yanada yaqqolroq seziladi.

Musiqa qonun - qoidalari, birinchi navbatda, ana shu sozlar vositasida ifodalargan va nazariya bilan amaliyotni bog`lovchi omil deb tushinilgan. Shuning uchun o`sha davrdagi nota yozuvlari /tabu-laturalar/ faqat cholg`u sozlari asosida tuzilgan. XVIII asrda yaratilgan yozuv udga, XIX asr "Xorazm tanbur chizig`i" esa tanburga moslangan.

Bundan tashqari cholg`ular muayyan ijrochilik ananalari bilan chambarchas bog`lik. Kubiz-turk dostonchiligi, ud-dunyoviy xarakterdagi professional musiqa, nay va rubob-ko`proq diniy tasavvuf kuylar ramzi bo`lib kelgan. Shashmaqomda esa tanbur yetakchi soz bo`lib gavdalanadi. "Shashmaqomning kaliti tanburda" iborasi bejiz aytilmagan. Sozlarni o`rganishda ularning ananalarga bog`lik tomonlarini inobatga olmasdan ilojimiz yo`q. Sozlarning simvolikasi, ko`pincha, shu ananalardan kelib chikadi. Cholg`u asboblarining majoziy manolari tavsifi, ayniksa, "|Lison uttayr" asarida keng o`rin olgan. Bu murakkab mavzu alohida tadbiq etishni talab qiladi.

Navoiy asarlaridan Xuroson va Movaraunnaxr xalqlari musiqiy merosiga oid shakl va janrlar haqida ham qimmatli malumotlar topish mumkin. Tarona, g`azal, kavl, naksh, suvora, savt, kor, amal, peshrav, rexta, miyatayn, samo, navxa, changa, qo`shiq, tuyuk va boshqa janrlar xaqida malumotlar o`z davrining musiqa muxitini tushinishda muxim omildir.