O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

 
 
Ko‘p uglerodli va legirlangan po‘lat buyumlar toblanganda 3—15% va ba’zi 
hollarda undan ham ko‘proq qoldiq austenit bo‘ladi. Shu sababli po‘latlarning 
xiliga va markasiga qarab quruq muz bilan spirt aralashmasi muhitida (—78,5°S), 
suyuq kislorodda (—183°S), suyuq azotda (—196°S) ma’lum vaqt tutib turib 
ishlov berib qoldiq austenit martensitga aylantiriladi. 
3-rasm 
Tazkesar
po‘lagni toblash va 
bo‘shatish rejchmlari.
 

---

132 
Po‘latlarni toblash usullari
Yuqoridagi paragraflarda po‘latlarni termik ishlash bilan bogliq bo‘lgan nazariy 
masalalar bilan tanishdik. Endi amalda keng qo‘llaniladigan usullar bilan 
tanishamiz. 
a) Bir sovitkichda toblash. Bu usul uglerodli va legirlangan po‘lat 
buyumlarni toblashda qo‘llaniladi. Buning uchun buyum toblash 
temperaturasigacha qizdirilib, bu temperaturada ma’lum vaqt tutib turilgach, 
sovuq suvda yoki moyda sovitiladi. Bunda ichki zo‘riqish kuchlari kattaroq 
bo‘ladi. 
b) Ikki sovitkichda toblash. Bu usuldan ko‘p uglerodli va 
legirlangan po‘latlardan tayyorlangan keskichlar (parma metchik, plashka va 
boshqalar) ni toblashda foydalaniladi. Buning uchun buyum toblash
temperaturasigacha qizdirilib, shu temperaturada ma’lum vaqt tutib turilgach, 
avval suvda austenitning martensitga aylana boshlanish temperaturasigacha sovitilib, 
so‘ngra moyda yoki xavoda sovitiladi. Bu ishlovda austenitni martensitga
aylanish jarayoni sekinroq borganligi uchun ichki zo‘riqish kuchlari birmuncha 
kamroq bo‘ladi. 
v ) I z o t e r mi k t o b la s h . B u u su l u g le r o d l i v a l eg i r l a ng a n po‘latlardan 
tayyorlangan prujina, ressora, bolt kabi detallarni toblashda qo‘llaniladi. Buning 
uchun zagotovka toblash temperaturasigacha qizdirilib, shu temperaturada
ma’lum vaqt saqlanib turilgach, o‘zgarmas temperaturali muhitga, masalan, 
250°S--300°S li tuz eritmasi solingan vannaga o‘tkazilib po‘lat tarkibidagi austenit
ferrit bilan sementit aralashmasi parchalanguncha saqlanib, so‘ngra havoda
sovitiladi. 
Natijada ichki zo‘riqish kuchlaridan holi bo‘lgan ignasimon trostit struktura 
hosil bo‘ladi. 

---

133 
g) Toblab bo‘shatish. Bu usulda sirt yuzalari qattiq, ichki o‘zak qismi 
esa qovushoq bo‘lishi zarur bo‘lgan detallar 
(tishli g‘ildirak, val, zubilo, bolg‘alar) va keskichlar ishlanadi. Buning uchun 
zagotovka toblash temperaturasigacha qizdirilib, shu temperaturada ma’lum vaqt 
tutib turilgach, toblovchi muhitdagi vannaga o‘tkazilib chala sovitiladi, so‘ngra 
havoda to‘la sovitiladi. Bunda chala sovigan buyum ichki qismining issiqligi 
hisobiga sirt qatlami bo‘shatish temperaturasigacha toblash bilan yuqori 
temperaturada bo‘shatish po‘latning xossalarini yaxshilash deb ataladi. Shuni 
ham qayd etish lozimki, parma, razvyortka kabi uzunchoq detallarni sovitish 
muhitiga tik tushirib uning atrofidagi bug‘ yoki moy pardalari sirtini qoplab 
olmasligi uchun aylantirib turish yo‘li bilan chala sovitib keyin havoda to‘la 
sovitilmog‘i lozim.