|
Uzatuvchi qurilmalar
(neft va gaz quvurlari, elektr o‗tkazgich
tarmoqlari)dan sanoat va aholi uchun xizmat qiladigan yoqilgʻi-
energetika majmualari texnologik inshootlari sifatida keng foydalaniladi.
Jamoat va ishlab chiqarish binolari, shahar qurilishi va texnologik
inshootlar loyihaviy yechimlari va turlariga qarab farqlanadi. Ularning
ko‗pchiligi noyob tur bo‗lib hisoblanadi.
Sanoat majmualari o‗zining yuqori darajali tashkiliy va texnik
qiyinchiliklari bilan ajralib turadi. Ularda ishlatiladigan ko‗chmas mulk
obyektlari ishlab chiqarish sikli va texnologik jarayonning qatʼiy
talablariga bo‗ysunadi. Bu obyektlarga yuqori energiya quvvatlilik va
sezilarli materialsig‗imlilik xosdir. Yer osti va usti shahar qurilishi
inshootlari,
ishlab
chiqarish
binolari,
yoqilg‗i-energetika va
mashinasozlik
majmualari,
madaniyat
uylari,
teatrlar,
sirklar,
planetariylar, hayvonot bog‗lari, botanika bog‗lari va h.k.lar ko‗p
mablag‗ talabligi bilan ajralib turadi. Yuqori energiya talab qiluvchi
texnologik inshootlar, qora va rangli metall ishlab chiqarish, shaharni
suv, issiqlik va elektr energiyasi bilan taʼminlovchi inshootlarga xosdir.
Ko„p yillik daraxtlar.
Ularga (yoshidan qatʼiy nazar) mevali,
texnik, himoyalovchi, manzarali, dekorativ va ko‗kalamzorlashtiruvchi
daraxtlarning barcha turlari; botanika bog‗lari, hamda boshqa ilmiy-
tekshirish va o‗quv yurtlarining sun‘iy daraxtlari kiradi. Mazkur bo‗lim
217
tasniflanishining obyektlari deb, har bir park, bog‗, ko‗cha, xiyobon,
hovli, korxona hududlaridagi yashil ekinlar hisoblanadi.
Nomoddiy aktivlar va intellektual mulk obyektlari
ro‗yxati, bu
obyektning nomoddiy aktivlarga tegishliligini aniqlovchi ko‗rsatkich
bo‗lib hisoblanadi, hamda nomoddiy aktivlar haqida ma‘lumot to‗plash
qoidalari O‗zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standarti
№7-son ―Nomoddiy aktivlar‖
1
orqali aniqlab berilgan.
O‗zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi (83-modda)da
belgilab berilishicha, qo‗zg‗almas mulkka yer uchastkalari, yer osti
boyliklari, chegaralangan suv obyektlari va yer bilan bog‗liq barcha
narsalar, ko‗chirib bo‗lmas obyektlar, ya‘ni o‗rmonlar, ko‗p yillik
ekinlar, binolar, inshootlar kiradi. Ko‗chmas mulkka mulkiy majmua
sifatida korxonalar ham kiradi.
Shunday qilib, ko‗chmas mulk obyektlarining asosiy belgisi bu ularning
yer bilan uzviy bog‗liqligi bo‗lib hisoblanadi va bu o‗z-o‗zidan uning yuqori
qiymatga ega bo‗lishliligini nazarda tutadi (bunda yer uchastkasining o‗zi ham
alohida ko‗chmas mulk obyekti sifatida qaraladi). Yer uchastkasiga bog‗liq
bo‗lmagan ko‗chmas mulk obyektlari vaqt oralig‗ida doimo o‗z odatiy
qo‗llanishini yo‗qotadilar va narxlarida ham pasayish kuzatiladi.
Maxsus joylarda o‗stirilgan daraxtlar, buzilishi muqarrar bo‗lgan
(vaqtinchalik) binolar ko‗chmas mulk obyekti bo‗lib hisoblanmaydi.
Kelib chiqishiga ko‗ra ko‗chmas mulk obyektlari quyidagi turlarga
bo‗linadi:
•
insonning ishtirokisiz tabiat tomonidan yaratilgan ko‗chmas mulk
obyektlari;
•
inson mehnati natijasida yaratilgan ko‗chmas mulk obyektlari;
•
inson mehnati bilan yaratilgan, lekin tabiat bilan uzviy bog‗liq bo‗lib,
usiz faoliyat ko‗rsata olmaydigan ko‗chmas mulk obyektlari.
Yer uchastkasi bilan uzviy bog‗liqligi yo‗q bo‗lsada, uni bu yer
uchastkasidan ajratish ancha qiyin bo‗lgan ko‗chmas mulk obyektlari masalasi
to‗liq yechimini topmagan. Bu o‗rinda, xususan, og‗irligi bir necha tonna
bo‗lgan haykallar yoki yer yuzasiga bloklar orqali o‗rnatilgan binolar ko‗zda
1
BHMS N7 «Nomoddiy aktivlar» Oʻzbеkiston Rеspublkasi Moliya vazirining 2005-yil 25-martdagi 1485-sonli
Buyrugʻiga asosan tasdiqlangan, 2005-yil 27-iyunda Adliya Vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan.
218
tutiladi.
Baʼzi bir qo‗zg‗almas mulk turlari yuridik jihatdan harakatdagi mulkka
aylanishi mumkin. Masalan, o‗rmonlar va ko‗p yillik ekinlar qo‗zg‗almas
mulkka mansub bo‗lsada, ulardan tayyorlangan taxtalar esa harakatdagi
mulkka kiradi.
Bino va inshootlarda joylashgan jihozlar (isitish, suv, kanalizatsiya,
elektr uskunalari, liftlar, panjaralar, ikkinchi metall eshiklar va h.k.) yer bilan
bog‗liq bo‗lmagan obyektlarga kiradi. Lekin bular ko‗chmas mulk
obyektining ajralmas qismi bo‗lib qolganligi sababli, bu obyekt bo‗yicha bitim
tuzilganda, uning tarkibiga kiruvchi barcha jihozlar aniq sanab o‗tilishi kerak.
Qonun tomonidan mulkiy majmua sifatida korxonaning tarkibiga
kiruvchi unsurlarning aniq ro‗yxati ko‗rsatilmagan.
Xo‗jalik faoliyati amaliyotida mulkiy majmua bir kishiga tegishli
ko‗chmas mulk obyektlarining to‗plami sifatida qaralishi kerak. Bunda ular
yer uchastkasi, bir-biri bilan bog‗liq binolar, inshootlar, uzatish moslamalari,
xo‗jalik faoliyati uchun mo‗ljallangan texnologik jihozlarni o‗z ichiga oladi.
Ishlab chiqarish omili sifatida mulkiy majmua tarkibiga ishlab chiqarish
faoliyati uchun zarur bo‗lgan mulk va korxonaga tegishli moddiy mulklar
kiradi. Yer uchastkalari, binolar, inshootlardan tashqari – mashinalar va
jihozlar, uzatuvchi moslamalar, transport, xo‗jalik buyumlari, xom-ashyo,
ishlab chiqarilgan tovarlar, ishlab chiqarish jarayoni natijasida olingan foyda
(daromad), talab huquqi, qarz huquqi, hamda korxonaga tegishli intellektual
mulk kiradi.
Xo‗jalik faoliyatini amalga oshirayotgan vaqtda, mulkiy majmua
qanday ko‗rsatkichlarga ko‗ra korxona tomonidan tan olinishi yoki
olinmasligini bilish muhimdir. Nisbatan katta bo‗lmagan amaliyot hali bu
savolga javob bera olmaydi. Shunday bo‗lsada, bir yuridik adabiyotda aytilgan
fikr qiziqish uyg‗otadi: agar chetlashtirilgan mulkiy majmua tadbirkorlik
faoliyatini yuritish uchun yaroqli bo‗lsa, ya‘ni texnologik yaxlitlikni, yopiq
ishlab chiqarish siklini tashkil qilsa, uni korxona deb hisoblab, savdosini
O‗zbekiston Respublikasi Fuqorolik Kodeksining 2-bo‗limda (Mulk huquqi
va boshqa ashyoviy huquqlar) berilgan me‘yorlar bilan yuritilishi lozim.
1
1
Oʻzbеkiston Rеspublkasi Fuqarolik Kodeksi. 13-19 boblar.
219
Bu xossalarga ega bo‗lmagan barcha boshqa buyumlar majmui
yuqoridagi bitim predmetini tashkil qila olmaydi. Bundan kelib chiqadiki,
mulk majmui korxona (Oʻzbеkiston Rеspublkasi Fuqarolik Kodeksi. 13-19
boblar) vositalari sifatida tan olinishi uchun uning tadbirkorlik faoliyati
subyektining mustaqil tovar ishlab chiqarishi, xizmat ko‗rsatishi va shu orqali
doimiy daromadga ega bo‗lishini taʼminlovchi unsurlariga ega bo‗lishi kerak.
Bunda unsurlar to‗plami korxonaning faoliyat turi, moliyaviy-iqtisodiy,
hududiy va uning faoliyat ko‗rsatishini taʼminlovchi boshqa shartlariga bog‗liq
bo‗ladi.
Tadbirkorlik faoliyatini olib borishga mo‗ljallangan ko‗chmas mulk
obyekti ko‗rinishidagi korxonaga ma‘lum turdagi mahsulotni ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan uskunalar to‗plami sifatida qarab bo‗lmaydi:
bunday to‗plamni korxonaga aylantirish uchun uning asosida ishlab chiqarish
jarayonini tashkil etish lozim bo‗ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
