O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat texnika universiteti

Nazorat savollari:

1. Qo’shqaytarish va anizatropligni aniqlash qanday bajariladi?

2. Ranglar qaysi minerallarga taqqoslanadi va u qanday bajariladi?
5 - LABORATORIYA ISHI

ETALON KOLLEKSIYALAR ASOSIDA MA’DAN MINERALLARNING ICHKI REFLEKSLARI VA QAYTARISH QOBILIYATI DISPERSIYASINI O’RGANISH
Ishning maqsadi: Ma’danli minerallarning silliqlangan yuzasidan qaytgan nur yordamida ichki refleksini va qaytarish qobiliyati dispersiyasini aniqlash.

Nazariy asoslar: Minerallarning qaytgan nurdagi rangi va rang tasviri uning qaytarish qobiliyatining dispersiyasiga bog‘liq. Minerallarning qaytarish qobiliyat dispersiyasi bu – qaytarish qobiliyatining (R – koeffitsientining) tushayotgan nur to‘lqin uzunligining o‘zgarishiga mos keladigan o‘zgarishidir. U asosan har bir mineral uchun R dispersiyasi egri chiziqlarida belgilanadi. Rangsiz mineral abtsissa o‘qiga parallel bo‘lgan to‘g‘ri chiziqqa yaqin egri chiziqlarga, to‘q rangli bo‘lgan minerallar esa spektr uchastkasining tik ko‘tarilgan joylariga mos keladi. To‘lqin uzunligi oshishi bilan minerallarning qaytarish qobiliyati (R) dispersiyasi kamayib boradi. Dispersiyasi yuqori bo‘lgan minerallarda esa buning aksi, to‘lqin uzunligi ortishi bilan R qiymati xam oshib boradi. Yuqori dispersiyali minerallarda R niig yuqori qiymati oq nurdagi rangiga mos keladigan monoxromatik nurda bo‘ladi. Yarim shaffof minerallarda qaytgan nurdagi rang o‘tuvchi rangga qo‘shimcha bo‘ladi.

Ichki reflekslar. Kesishgan nikkollarda yoki qiyshiq yoritilganda shaffof va yarim shaffof minerallarda o‘ziga xos ichki reflekslar deb ataluvchi yorug‘lik bliklari paydo bo‘ladi. Bu quyidagicha tasvirlanadi: tushayotgan nur shaffof mineralning chuqur joylarigacha o‘tib borib, mineral ichidagi darzliklar yoki defektlardan boshqa burchak ostida qaytadi. Bunda nur tebranishining birlamchi yo‘nalishi o‘zgarishi mumkin (ayniqsa kvarts, kinovar kabi optik faol minerallar uchun xos) va nurning ma’lum qismi analizator orqali o‘tadi. Ichki reflekslar tiniq ranglar, qizg‘ish, jigarrang, pushti, ba’zan yashil va ko‘k tuslarga ega bo‘ladi. Noma’dan minerallarda odatda rangsiz ichki reflekslar kuzatiladi. Ular R qiymati 44% dan yuqori bo‘lgan minerallarda uchramaydi. Fizik nuqtai nazardan ichki refleks rangning yutilish chekkasining boshlanishini tavsiflaydi, ya’ni spektrning shunday qismini, qachonki mineral shaffofligi tez tushib, R qiymati shunga mos ravishda juda ortib ketadi.