O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Tranzaksiya turlari 
Tranzaktsiya  –  pulni  o‘tkazish,  oldi-sotdi  bitimini  tuzish 
bo‘yicha  operatsiya.    Tranzaksiya  natijasi  har  doim  mijozning 
bank  yoki  karta  hisobvarag‘idagi  holatining    o‘zgarishi 
hisoblanadi. 
Bu yerda quyidagi operatsiyalar turlarini ajratish mumkin: 

 Bank  –  bir  joriy  hisobvaraqdan  boshqasiga  pul  o‘tka-
zilganda. 

 Bankomatli –  plastik kartadan naqd pulni bankomat orqali 
yoki har qanday xizmatni to‘lash orqali tamalga oshiriladi. 

 Ma’lumotlar  bazalarida  tranzaksiyalar.  Ma’lumotlar 
bazasini  alohida  xotirada  saqlanadigan  ma’lumotlarga  ega  jadval 
sifatida  tasavvur  qilish  mumkin.  Ushbu  jadvalga  yangi 
ma’lumotlar  qo‘shishingiz  yoki  eskilarini  o‘zgartirishingiz 
mumkin.  Aslida,  bu  o‘zgarishlar  faqat  ikkita  holatga  ega  bo‘lishi 
mumkin  bo‘lgan  operatsiyalar  deb  ataladi  –  muvaffaqiyatli  yoki 
yo‘q. Agar tizim tranzaksiyani qabul qilmasa, u holda ma’lumotlar 
bazasi dastlabki (oldingi) holatga qaytadi. 

 Bitkoin  va  boshqa  kriptografik  valyuta  tranzaksiyasi. 
Kriptovalyuta  pul  o‘tkazmalari  shunga  o‘xshash  bank  operat-

---

262 
siyalariga  o‘xshaydi,  chunki  pul  bilan  operatsiyalar  mavjud: 
birinchi  holatda  ham  raqamli  pullar  bilan,  ikkinchisida 
an’anaviylar  bilan,  ya’ni  sumlar,  dollarlar,  yevro  va  boshqalar 
bilan. 
Tranzaktsiyalar ikki usulda amalga oshiriladi: 

 online  tranzaktsiyalar  –  barcha  to‘lovlar  (debetatsiya, 
kredit berish, mablag ‘berish) real vaqt rejimida amalga oshiriladi, 
masalan  bankomatlar  yoki  bitta  bankda  o‘tkazilgan  bank 
operatsiyalari; 

 offline  tranzaktsiyalar  –  bu  holda,  jarayon  ishtirokchilari 
o‘rtasida  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  aloqa  yo‘q  va  hisob-kitoblar  biroz 
vaqtdan keyin amalga oshiriladi. Shunday qilib, masalan, ish haqi 
bankka  o‘tkaziladi  -  tashkilotning  hisobvarag‘idan  ularning 
umumiy  miqdori  chiqariladi  va  tegishli  qismlar  xodimlarning 
karta - hisobvaraqlariga o‘tkaziladi. 
   
  O ‘z-o‘zini tekshirish savollari 
 
1. Tranzaksiya ta’rifini bering. 
2. Tranzaksiya nechta holatlarga ega bo‘lishi mumkin? 
3. Tranzaksiya bajarish uchun qanday imkoniyatlar mavjud? 
4. Tranzaksiya  saqlab qolish  nimani bildiradi? 
5. Tranzaksiya qaytarilishi nima? 
6. Ma’lumotlar  bazasining  yaxlitligi  nimada  amalga  oshi-
riladi? 
7. Tranzaksiya uchun qanday talablar mavjud. 
8. Tranzaksiyalarni qayta ishlash nimaga imkon beradi? 
9. Tranzaksiyalarni  qayta  ishlash  jarayonida  qanday  hara-
katlar sodir bo‘ladi? 
10.  Tranzaksiya turlari qanday? 
11.  Tranzaksiyalar qanday amalga oshiriladi? 
 

---

263