O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qo’qon davlat pedagogika instituti xamraqulov zafarjon yigitaliyevich

Jinoyat qonunining printsiplari
Printsip so’zi lotin tilidan olingan bo’lib, “asos” degan ma’noni anglatadi. 
Huquqshunoslik fanlari doirasida printsiplar huquqiy normalarning kelib chiqishi 
va rivojlanish qonuniyatlarini belgilaydi. Qisqa qilib aytganda, printsiplar huquqiy 
normalarning mazmun-mohiyatini belgilovchi rahbariy g’oyalardir.
Huquq printsiplari huquqning shakllanish jarayoni, rivojlanishi va 
harakatlanishining rahbariy g’oyasi, ibtido qoidasi, yetakchi mezoni sifatida 
maydonga chiqadi
1
. Huquq printsiplari huquq va ijtimoiy tizimga singib ketib, ular 
o’rtasidagi aloqadorlikni ta’minlaydi. Buni tushunish uchun axloq va huquq 
munosabatlariga diqqatni qaratamiz.
Axloq jamiyat tomonidan vujudga keltirilgan xulq-atvor qoidalari 
hisoblanadi. U uzoq vaqtlar davomida jamiyatda amal qilgan urf-odatlar, an’analar 
1
Davlat va huquq nazariyasi. Darslik.H.Boboev tahririda. –T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi, 2000. – B.215.

---

13 
asosida shakllanadi hamda kishilar ijtimoiy hayotida katta ahamiyatga ega bo’ladi. 
Axloqqa zid xatti-harakatlar uchun jamiyat kurashadi.
Huquq davlat organlari tomonidan vujudga keltiriladi, umummajburiy 
kuchga ega bo’ladi va davlat tomonidan qo’riqlanadi. Huquqning shakllanishida 
jamiyatda qaror topgan axloqiy munosabatlar ham o’z o’rniga ega. Shuningdek, 
huquqiy me’yorlar ishlab chiqilishida axloqiy qadriyatlar bilan birga mamlakatda 
yashovchi xalqlarning milliy o’ziga xosligi, mentaliteti, dini kabi omillar ham 
inobatga olinadi. Lekin axloqiy me’yorlar huquqiy normalar asosini belgilab 
beradi, deyish ham to’g’ri emas. Sabab bir davlat hududida axloq tamoyillari va 
qadriyatlari uning turli chekkalarida turlicha darajada amal qiladi.
Huquq va axloqning amal qilish chegaralarini belgilash mumkin bo’lsa, 
bunda axloqning ustunligini ko’ramiz. Huquq ijtimoiy hayotning barcha sohalarini 
qamrab olish imkoniga ega emas.
Huquq printsiplari jamiyatning ma’naviy-axloqiy omillari bilan huquqiy 
me’yorlarining o’zaro muvofiqlashuviga xizmat qiladi. Printsiplar bunda 
bog’lovchi vazifasini o’taydi. Javobgarlik, jazo masalalarida muammoni jamiyat 
foydasiga o’zgartirish uchun asos vazifasini bajaradi.
Davlat va huquq nazariyasiga oid adabiyotlarda printsiplar turli mezonlar 
asosida tasniflanadi. Ular qay yo’sinda tasniflanishidan qat’iy nazar, o’z mazmun-
mohiyatini o’zgartirmaydi. Jinoyat huquqi printsiplari 4-10-moddalarida o’z aksini 
topgan.
Qonuniylik. 
Ushbu printsip sodir etilgan qilmishning jinoiyligi, jazoga 
sazovorligi va boshqa huquqiy oqibatlari Jinoyat kodeksi bilan belgilanishini 
o’zida ifoda etadi. Shuningdek, hech kim sudning hukmi bo’lmay turib, jinoyat 
sodir qilishda aybli deb topilishi va qonunga xilof ravishda jazoga tortilishi 
mumkin emas. Jinoyat sodir etishda aybli deb topilgan shaxs qonunda belgilangan 
huquqlardan foydalanadi va majburiyatlarni bajaradi. Jinoyat kodeksining 4-
moddasida bayon etilgan ushbu qoidalar jinoyat huquqiy munosabatlarining faqat 
qonunga bo’ysunishini ifoda etadi. Qilmishni jinoyat deb e’tirof etish, 

---

14 
javobgarlikni belgilanishi, jazoning tayinlanishi bilan bog’liq barcha jarayonlar 
Jinoyat kodeksida belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Kodeksda nazarda tutilmagan qilmishlar jinoiy jazoga tartilish uchun asos 
bo’lmaydi. Qonuniylik printsipida aybsizlik prezumptsiyasi asoslari ham aks 
ettirilgan. Shuningdek, ushbu printsip jinoyat qonunchiligi normalarini analogiya 
bo’yicha kvalifikatsiya qilinishiga yo’l qo’ymaydi.