O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. Matkarimov, F. Ahmadjonov

zo‘riqishlar intensivligining
kritik koeffitsiyenti
deyiladi. 
K
1u
koeffitsiyent yirik namunalarda
aniqlanadi. Namunaning qalinligi amalda quyidagi nisbatni
qanoatlantirishi kerak: 
b
≥
2,5• (
K
1u
/ 
σ
0,2
)
2
.

---

73
Qattiqlikni Vikkers usuli bilan o‘lchash (olmos
piramidaning uchini botirish)
Vikkers usulida juda yumshoq va qattiq metallarning qattiq-
ligini aniqlash mumkin. Bu usulda namunaga uchlaridagi burchak
136° bo‘lgan piramida bosiladi. Bosiladigan kuch 550—1200 N
gacha. Izning o‘lchami asbobning o‘zidagi mikroskop yordamida
aniqlanadi.
Yemirilish qovushoqligi
. Yemirilish qovushoqligini sinash
metallarning qovushoqligi haqida ancha to‘liq axborot beradi. U
darzlar uchiga tushadigan zo‘riqishlar intensivligi koeffitsiyenti
K
ning qiymati yoki darzning uzunlik birligiga siljishi uchun
zaruriy kuch 
G
bilan tavsiflanadi; 
K
va 
G
bir-biri bilan quyidagi
nisbatlar orqali bog‘langan: 
K
2 
=
EG
— yassi zo‘riqqan holat
uchun.
5.3. Metallarni cho‘zilishga sinash
Sinashning bu turi keng tarqalgan. Sinash uchun standart
namunalar olinadi. Sinov mashinalari cho‘zilish diagram-
malarini, ya’ni namuna uzunligining qo‘yilgan nagruzkaga bog‘liq
ravishda o‘zgarishini yozib boradigan asboblar bilan jihozlangan.
Sinashning boshlanishida nisbatan kichikroq yuklamalar
qo‘yilganda namunaning cho‘zilishi biror 
R
pts
kuchgacha namu-
naga mutanosib bo‘ladi. Bu yuklamada vujudga keladigan zo‘-
riqish 
mutanosiblik chegarasi
deyiladi:
σ
 
pts
=
P
pts
/
F
0 
.
Mutanosiblik chegarasidan ortib ketmaydigan zo‘riqishlar
faqat elastik deformatsiyani keltirib chiqaradi, u nagruzka olin-
gandan keyin yo‘qoladi. Shu sababli mutanosiblik chegarasi
amalda elastiklik chegarasi bilan tenglashtiriladi.
Ko‘pincha elastiklik chegarasi dastlabki uzunligidan qoldiq
deformatsiya hosil bo‘ladigan zo‘riqish sifatida aniqlanadi. Masa-
lan, 0,01 % (
σ
0,01
), 0,02 % (
σ
0,02
).
Elastiklik chegarasi muhim xususiyat hisoblanadi, chunki
metallning kichik plastik deformatsiyalarga qarshiligini belgilaydi.
Yuklama 
R
pts
dan ortganda yuklama bilan cho‘zilish orasidagi
chiziqli bog‘lanish buziladi. R
pts
ning biror qiymatida diagrammada
gorizontal maydonchani kuzatish mumkin, u yuklama ko‘pay-
masdan, metall cho‘zilayotganini (oqayotganini) ko‘rsatadi.

---

74
Oquvchanlikning gorizontal maydonchasi texnik temir
cho‘zilishida juda yaqqol kuzatiladi, aksariyat metallarda esa
unchalik yaqqol namoyon bo‘lmaydi. Metallning ixtiyoriy oqishi
sodir bo‘ladigan zo‘riqish 
oquvchanlik chegarasi
deyiladi. Bu
holda oquvchanlik chegarasi (shartli) namunani qoldiq cho‘-
zilishga duchor qiladigan zo‘riqish sifatida aniqlanadi, qoldiq
cho‘zilish dastlabki hisoblab topilgan uzunlikning 0,2 % iga
teng bo‘ladi (
σ
0,2
). Oquvchanlik chegarasi mashinasozlikda joiz
zo‘riqishni hisoblashda qo‘llaniladi.
Ancha katta yuklamalarda metall kuchliroq plastik defor-
matsiyalanadi va yemiriladi. Yuklamaga muvofiq keladigan,
metallning yemirilishiga sabab bo‘ladigan zo‘riqish