|
Yerning bozor bahosi yer uchastkalarining talab va taklifi miqdoriga bog’liq holda, ya’ni oldi-sotdi jarayonida vujudga keladi. Yer uchastkasining egasi normal sharoitda yerini sotadi, qaysiki, agar yerni sotishdan olinadigan mablag’ bankka qo’yilganda foiz shaklida keltiradigan daromad, shu yerni ijaraga berganda olinadigan rentadan kam bo’lmagan holda.
Yerning bahosi boshqacha qilib aytganda – kapitallashgan yillik yer rentasidir.
Bu yerda, YerB - yerning bahosi, so’m;
YerRen - yer rentasi, so’m;
SsF - ssuda foizi, %.
Qishloq xo’jaligida yerning bahosi, yer solig’i va ijara haqining iqtisodiy asosi va yerga bo’lgan mulk huquqini ro’yobga chiqarishning iqtisodiy shakli, yer egalari o’zlashtiradigan daromad sifatida yuzaga chiqadigan yer rentasihisoblanadi. Renta munosabatlari yerlarni qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi uchun, shuningdek noqishloq xo’jalik zaruriyati uchun ham ijaraga berilganda paydo bo’ladi. Yer rentasining: differensial va absolyut shakli mavjud. O’z navbatida differensial renta ham ikki shaklda differensial renta I va differensial renta II ga bo’linadi.
Differensial renta I ning tashkil topishi yer resurslarining chegaralanganligi, ularning sifati jihatidan turli-tumanligi, shuningdek qishloq xo’jalik oborotiga nafaqat yaxshi yerlarni, shuningdek o’rtacha va yomon yer uchastkalarini ham jalb qilish zaruriyati bilan bog’langan, yer uchastkalarining joylashgan o’rinlaridagi farqlarga ham bog’liq. Yer egalari sifat jihatidan turlicha bo’lgan yer uchastkalariga bir xil miqdorda mehnat va mablag’ sarflab, ulardan har xil natija oladilar. Yaxshi yerlardan foydalanuvchi yer egalari, yomon yerda ishlaydiganlarga nisbatan, har bir gektaridan qo’shimcha mahsulot oladilar. Ular mahsulot birligi hisobiga oz miqdorda jonli va buyumlashgan mehnat sarflaydilar. Ularga mahsulot birligini ishlab chiqarish ancha arzonga tushadi, ularda mahsulotning individual qiymati past bo’ladi, natijada mahsuldorlik bo’yicha differensial renta I ga aylanadigan qo’shimcha daromad vujudga keladi. Masalan, unumdorligi bo’yicha har xil yer uchastkalariga bir xil miqdorda mablag’ sarflangan bo’lib, ulardan olingan ishlab chiqarish samarasi turlicha. Natijada 1 s mahsulotni ishlab chiqarishning individual bahosi (ishlab chiqarish xarajatlari plyus o’rtacha foyda) birinchi (yomon) uchastkada ancha yuqori bo’lib, ikkinchisida (o’rtacha) va uchinchisida (yaxshi) - eng past bo’ladi, har bir uchastkadagi jami mahsulot bahosi esa bir xil bo’ladi. Lekin bozorda uchala uchastkadan keltirilgan mahsulotlar bir xil bahoda, ya’ni yomon yer uchastkasining ishlab chiqarish sharoitlari bilan aniqlanadigan bozor bahosida sotiladi. Unda o’rtacha va yaxshi yer uchastkasidagi ijarachilar, 1s mahsulotni ishlab chiqarish individual xarajatlari ijtimoiy xarajatlaridan past bo’lganligi uchun mos ravishda har bir sentnerga qo’shimcha foyda oladilar va uni differensial renta I sifatida butun mahsulot hajmi uchun yer egalariga mos ravishda to’laydilar.
Differensial renta I, shuningdek yer uchastkalarining bozorga yaqin yoki uzoq joylashishiga qarab transport yo’llari va boshqalar oqibatida ham hosil bo’ladi. Bu farqlar mahsulot birligiga to’g’ri keladigan transport va boshqa xarajatlarning notekisligini keltirib chiqaradi, bu esa joylashgan joyiga qarab differensial renta I tashkil topishi uchun sharoit yaratadi.
Differensial renta II ishlab chiqarishni intensivlashtirish jarayonida yer uchastkalariga qo’shimcha mablag’ sarflash hisobiga olinadi. Yer uchastkasiga sarflangan bir xil miqdordagi xarajatlar turli xil qaytimga (samaradorlikka) ega bo’lishi mumkin. Ma’lumki, qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarishning ijtimoiy bahosi, ancha kam unumli xarajatlardan olinadigan mahsulot ishlab chiqarish bahosi bilan aniqlanadi, ancha unumli xarajatlar odatdagi o’rtacha foyda normasini va yana ortiqcha foyda - differensial renta II ni keltiradi.
Differensial renta II, qo’shimcha mablag’ hisobiga tashkil topadigan, ishlab chiqarishning individual va ijtimoiy bahosi o’rtasidagi farqga teng. Differensial rentaning ikkala turining ham tashkil topish xarakteri taqsimot munosabatlarining xarakteriga bog’liq emas. Rentani kim o’zlashtirishi o’zgarmay qoladi. Rentaning tashkil topish sharoitidan uni taqsimlash masalasi ham hal qilinadi. Differensial renta I yerdan foydalanuvchilardan olinadi va butun jamiyat manfaatlari uchun foydalaniladi va qandaydir bir qismgina yerdan foydalanuvchilarning ixtiyorida, ishlab chiqarishni rag’batlantirish maqsadida, qoldiriladi. Differensial renta II, taqsimlanishida, tuproq unumdorligini o’sishining qanchasi yerdan foydalanuvchiga bog’liq bo’lsa, u rentaning shu qismini o’zlashtirish huquqiga ega. Differensial renta II ning yer unumdorligini yaxshilashda qatnashishiga mos keladigan qismi jamiyatga kelib tushadi.
Jamiyat va yerdan foydalanuvchilar o’rtasida rentalar taqsimlanishining real sharoiti bayon qilingan prinsiplarni hisobga olgan holda konkret sharoitlardan kelib chiqib hal qilinadi. Lekin yer rentasi bilan ijara haqini bir narsa deyish noto’g’ri bo’ladi. Ijara haqi renta bilan birga, boshqa elementlarni yerdan qurilgan bino va inshootlarning amortizasiyasini va boshqalarni o’z ichiga oladi. Agar yer ijaraga berilganda mayda yer egasiga beriladigan ijara haqiga faqat qo’shimcha mahsulotning hammasi emas, balki dehqon ijarachining zaruriy mahsulotining bir qismi ham kiradi. Ijara haqi - bu yer egasining u yoki bu yer uchastkalaridan oladigan barcha daromadidir. Yer rentasi- bu yer uchastkasidan foydalanish huquqi uchun to’lanadigan daromad.
Yerga xususiy mulkning qonun yo’li bilan mustahkamlanishi, shuningdek, yerning ijaraga berilishi absolyut rentaning paydo bo’lishiga olib keladi. Differensial rentadan farq qilib absolyut renta alohida yer uchastkalarinig unumdorligidagi farqlarga va qo’shimcha sarf qilingan xarajatlarning unumdorligiga bog’liq bo’lmaydi. Ijarachilar yer uchun ijara haqini qishloq xo’jalik mahsulotlari bahosi unga o’rtacha foydadan ortikcha daromad keltirish sharti bajarilgandagina, o’rtacha foyda uchun zararsiz qilib to’laydilar. Bundan ko’rinadiki, yerga xususiy mulkchilik oqibatida qishloq xo’jalik mahsulotlari bahosi, yomon yerning ishlab chiqarish sharoiti bilan aniqlanadigan ishlab chiqarish bahosidan yuqori bo’ladi. Yomon yer uchastkasini ijaraga olgan ijarachilar qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish bahosidan oshadigan bahoda sotib, yer egalariga absolyut renta shaklida o’zlashtiradigan, o’rtacha foydadan yuqori daromad keltiradilar. Shunday qilib, barcha ijarachiga berilgan yer uchastkalari yer egalariga absolyut renta keltiradi.
Yer egalari ijara haqi shaklidagi absolyut rentani faqat qishloq xo’jaligi maqsadlari uchun foydalaniladigan yer uchun emas, balki bino va inshootlarni qurish uchun mo’ljallangan yer uchastkalari uchun, shuningdek, foydali qazilmalarni qazib olish maqsadida ijaraga berilgan yer uchun ham oladilar.
Qurilish uchastkalari uchun to’lanadigan absolyut rentaning xususiyati shundan iboratki, uning miqdoriga joylashgan o’rniga qarab to’lanadigan differensial renta katta tasir ko’rsatadi.
Demak, qanday turi bo’lishidan qatiy nazar, boshqa barcha ma’lumotlar bilan bir qatorda, renta – yerning bahosini o’rnatishda muhim rol o’ynaydi.
Yerning aniq bozor bahosini o’rnatish uchun yer kadastri ma’lumotlari zarur; faqat shu asosda yer resurslarining sifati va boshqa xossalarini hisobga olgan holda obyektiv baholash mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
