O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

 
 
 
 
 
 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
17-18-19 MARUZA: HALQALI CHUVALCHANGLAR 
(ANNELIDES)
TIPI (6 
SOAT)
 
Ma‘ruza rejasi:
 
1. Halqali chuvalchanglar tipining umumiy tavsifi va klassifikatsiyasi. 
2. Koptuklilar sinfi, nereis misolida tashqi va ichki tuzilishi, kopayishi va rivojlanishi. 
3. Koptuklilarning xilma-xilligi, tarqalishi va ahamiyati. 
4. Kamtuklilar sinfi, tashqi tuzilishi, kopayishi va rivojlanishi. 
5. Kamtuklilarning xilma-xilligi.
6. Kamtuklilarning tabiatda va qishloq xojaligidagi ahamiyati. 
7. Zuliuklar sinfi, tiubbiyot zulugi misolida tashqi va ichki tuzilishi, 
8. Zuluklarning xilma-xilligi va ahamiyati. 
9. Halqali chuvalchanglarning kelib chiqishi. 
Tayanch iboralar:
prostomium, peristimium, parapodiylar, palpalar, qillar, jigildon, 
oshqozon, septalar, selom, pilla, belbog, teri jabralari, yopiq qon aylanish doirasi, 
metanefridiylar, troxofora, koprolit, biogumus, qorin nerv zanjiri, jagli zuluklar, girudin. 
Halqali chuvalchanglar tipining umumiy tavsifi. Halqalilar 9000 dan ortiq yuksak 
tuzilgan chuvalchanglar turlarini o‘z ichiga oladi. Ularning tanasi bosh, bo‘g‘imlarga bo‘lingan 
gavda va anal bo‘limlardan iborat. Teri - muskul xaltasi yaxshi rivojlangan. Tana bo‘shlig‘i 

---

ikkilamchi - 
selom
tana bo‘ g‘imlariga mos keladigan alohida selomik xaltalarga bo‘lingan. 
Og‘iz teshigi birinchi bosh bo‘g‘imi - 
prostomium
ostida joylashgan. Hazm qilish sistemasi 
yaxshi rivojlangan. Qon aylanish sistemasi odatda yopiq. Ayirish organi har bir bo‘g‘imda bir 
juftdan joylashgan metanefridiylardan iborat. Markaziy nerv sistemasi bir juftdan bosh va 
halqumosti nerv gangliylari, shuncha halqum atrofi halqa nerv, nerv stvoli va qorin nerv 
zanjiridan iborat. Qorin nerv zanjiri bir juft bo‘ ylama nerv stvolidan hosil bo‘ladi. Nerv stvollari 
ko‘ pincha o‘zaro yaqinlashib qo‘shilib ketadi. Stvollar boylab har bir tana bo‘g‘imida bir 
juftdan nerv gangliylari joylashgan. Ko‘pchilik tuban tuzilgan halqalilar ayrim
jinsli, metamorfoz orqali rivojlanadi, lichinkasi troxofora deyiladi. 
Halqalilar tipi belbog‘lilar va belbog‘sizlar 2 kenja tiplariga ajratiladi. 
Belbog‘sizlar (Aclitellata) kenja tipi. Belbog‘sizlar ayrim jinsli, jinsiy sistemasi oddiy 
tuzilgan. Tanasida belbog‘i bo‘lmaydi. Lichinkasi 
troxofora 
metamorfoz orqali rivojlanadim. 
Belbog‘sizlar ko‘ptuklilar sinfini o‘z ichiga oladi. 
Belbog‘lilar 
(Clitellata)
kenja tipi. Belbog‘lilar- germafrodit hayvonlar. Jinsiy bezlari 
metamer joylashgan. Tanasida belbog‘i rivojlangan. O‘zgarishsiz rivojlanadi. Bu kenja tip 
kamtuklilar va zuluklar sinflariga bo‘linadi. 
Ko‘p tuklilar (Polychaeta) sinfi
 
Ko‘ ptuklilar- tanasi har xil o‘simtalar bilan ta‘minlangan. Ularning bosh qismi - akronida 
bir juft pal‘palari bor. O‘troq yashovchi ko‘ptuklilarning palpalari jabralar" deyiladi juda ko‘p 
shoxlangan o‘simtalarni hosil qiladi. Ko‘ptuklilar tanasi har bir bio‘g‘ida bir juftdan harakat 
organlari - parapodiylari bo‘ladi. 
Tashqi tuzilishi. Tanasi cho‘ziq, silindrsimon yoki bir oz yassilashgan, 5 dan 800 gacha 
halqalardan iborat. Oldingi og‘izoldi bo‘limi - prostomium va oxirgi anal bo‘limi pigidium 
boshqa bo‘imlardan farq qilib, tananing bo‘g‘imlarga bo‘linmagan qismi hisoblanadi. Erkin 
yashovchi tuban tuzilgan turlarining halqalari bir xil - 
gomonom
tuzilgan. O‘troq halqalilar 
tanasining turli qismlaridagi bo‘g‘imlari esa har xil - 
geteronom
bo‘ ladi (74-rasm). Peristomium 
ko‘ pincha 2-3 ta tana bo‘g‘imlardan hosil bo‘ladi. Uning ostki qorin tomonida og‘iz teshigi 
joylashgan. Bitta yoki bir necha tana bo‘ imlarining bosh bo‘limiga qo‘shilishi 
sefalizatsiya
deyiladi. Bu jarayon bo‘g‘imoyoqlilarda ham sodir bo‘ladi. Prostomiumda bir juft 
paypaslagichlar, ya‘ni palplar va bir juft yoki ko‘proq tuyg‘u organlari - antennalar joylashgan. 
Peristomiumda moylovlar, ya‘ni 
sirrilar 
bo‘ladi.
P
arapodiylar 
juda sodda tuzilgan harakatlanish organlari bo‘lib, halqali chuvalchanglarda 
birinchi marta paydo bo‘lgan. Parapodiylar muskulli, kalta tana o‘ simtalari bo‘ lib, tana-ning 
ikki yonida har bir bo‘g‘imda bir juftdan joylashgan. Har bir parapodiy yaxlit bazal va ikkiga 
bo‘lingan ustki bo‘ laklardan iborat (75-rasm). Ustki bo‘laklarning orqa shoxi 
notopodiya
, qorin 
shoxi 
nevropodiya 
deyiladi. Orqa va qorin shoxlari asosidan bittadan sezgir moylovlar chiqadi. 
Har bir shoxda bir tutamdan ingichka qillar joylashgan. Qillardan biri juda yo‘g‘onlashgan, 
tayanch vazifasini bajaradi. Parapodiylar oldindan orqaga surilganida qillar substratga tegib, 
hayvonni oldinga suradi. Parapodiylar erkin yashovchi ko‘ptuklilarda yaxshi rivojlangan. O‘troq 
ko‘ ptuklilarda parapodiylar qisman reduktsiyaga uchrab, asosan tananing eng faol harakatda 

---

bo‘ladigan oldingi qismida saqlanib qoladi. Tuban ko‘ ptuklilarda parapodiylar va qillar bo‘ 
lmaydi.
Ko‘ptuklilar tanasi yupqa kutikula bilan qoplangan. Kutikula uning ostida joylashgan bir 
qator epiteliydan hosil bo‘ladi. Sodda tuzilgan ko‘ptuklilr epiteliyida kipriklar bop. Epiteliyda 
joylashgan bezli xujayralar ishlab chiqargan. sekret qotib, hayvon tanasi atrofida shaffof muguz 
yoki xitin naycha hosil qiladi. Qum, ba′zan ohak shimilishi natijasida naycha devori 
mustahkamlanadi. Epiteliy ostida joylashgan halqasimon va boylama muskullar qavati sodda ko‘ 
ptuklilarda yaxlit joylashgan bo‘ladi. Yuksak ko‘p tuklilarda esa muskul qavati parapodiyalar 
yordamida 4 ta boylama tasmaga bo‘linadi. Boylama muskullar qavati ichki tomondan bir qavat 
peritoneal epiteliy bilan qoplangan. 
Ichki tuzilishi. 
Selom 
yaxlit bo‘lmasdan metamer joylashgan juft xaltachalardan iborat. 
Selom xaltachalari devori ichak ustida va ostida o‘zaro qo‘shilib, mezenteriy deb ataladigan tana 
boylab joylashgan ikki qavatli to‘siqni hosil qiladi. Ichak ana shu to‘siq orqali tana devoriga 
osilib turadi. Qo‘shni selomik xaltachalar devori ham segmentlar chegarasida ikki qavatli 
ko‘ndalang to‘siq - 
septa
, ya‘ni 
dissepimen
t hosil qiladi. Septalar selomni tana segmentlari 
soniga teng miqdordagi ko‘ndalang qismlarga bo‘ladi. Selom suyuqligida 
amyobasimon 
xujayralar
suzib yuradi. 
Selom tayanch, transport, ayirish va jinsiy funktsiyalarni bajaradi. Teri-muskul xaltasi 
qisqarganida tana devori selom suyuqligiga bosim ostida ta‘sir qilganidan chuvalchang tanasi 
taranglashadi. Tana cho‘zilganida yoki qisqarganida (masalan, chuvalchang in qaziganda yoki 
harakatlanganida) suyuqlik selomning bir qismidan ikkinchi qismiga oqib o‘tadi. Oziq moddalar 
ichakdan selomga o‘tib, keyin to‘ qimalarga tarqaladi. Selomdan moddalar almashinuvining 
suyuq va qattiq mahsulotlari to‘ planadi. Unda urug‘ va tuxum hujayralar yetiladi.