|
Tayanch tushunchalar:
Jamiyat, fuqarolik jamiyati, ijtimoiy falsafa, madaniy-
tarixiy tiplar, ijtimoiymadaniy tizimlar, ijtimoiy makon, sivilizatsiya, madaniyat,
qadriyat tushunchasi, madaniy-tarixiy relyativizm, qadriyatlarning sotsiologik
konsepsiyasi, qadriyat kategoriyasining mazmuni, qadriyatning funksional ahamiyati,
qadriyatning shaxsga doir mazmuni, baholash, ehtiyojlar va qadriyatlar, moddiy
qadriyatlar, ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar, ma’naviy qadriyatlar.
Takrorlash uchun savollar:
1.
Jamiyat nima uchun rivojlanuvchi tizim sifatida baholanadi
2.
Sivilizatsiya tushunchasining tahlili va turli yondashuvlar tasnifini ayting.
3.
“Madaniyat” tushunchasi va uning mohiyati nima
4.
“Madaniyat” strukturasi va funksiyalari hamda Sharq va G’arb
madaniyatlarining o’zaro bir-biriga ta’siri qanday.
5.
Qadriyat tushunchasining tavsifi va mohiyati.
198
8-MAVZU. FALSAFIY ANTROPOLOGIYA (INSON FALSAFASI)
Falsafa tarixida insonga murojaat etmagan, inson moddiy va ma’naviy
borlig’ining turli tomonlarini bevosita yoki bilvosita tahlil qilmagan faylasuf yoki
falsafiy yo’nalishni topish deyarli mumkin emas. Aksariyat falsafiy va diniy tizimlar,
katta olam yoki makrokosmga zid o’laroq, insonga mikrokosm yoki kichik Koinot
sifatida qarab, uni butun olamni tushunish kaliti, deb hisoblaganlar. Faylasuflar inson
sirining tagiga etish borliq jumbog’ining tagiga etish bilan barobar ekanligini qayta-
qayta anglab yetganlar.
Inson muammosi falsafaning azaliy mavzularidan biridir. Odamzotining
dunyoga kelishi, boshqa jonzotlardan farqi, tabiat va jamiyatdagi o’rni, insoniy
fazilatlari, shaxsiy xususiyatlari to’g’risidagi masalalar hamma davr fayJasuflarining
diqqat markazida turgan. Fan sohasida odamning jismoniy tuzilishi, tabiiy-biologik
xususiyatlarini o’rganish hamon davom etmoqda. Ijtimoiy fanlarda esa shaxs
kamoloti, ijtimoiy, ma’naviy qiyofasi bilan bog'liq ji hatlari tadqiq qilinmoqda.
Xullas, odamzod uchun o’zi va o’ziga o’xshagan boshqa kishilar, ularning
xususiyatlari, jamiyatdagi o’rni, qadri, o’tmishi va kelajagi bilan bog’liq muammolar
azalazaldan eng asosiy tadqiqot va kuzatish obekti bo’lib kelmoqda.
Inson avvalo tiriklikning eng oliy mo’jizasi, boshqa jonzotlardan ajralib turuvchi
ijtimoiy mavjudot sifatida, tabiiy-tarixiy qadriyatdir.
Insonni ontologiya grekcha — borliq, nazariya, ta’limot va antropologiya
grekcha — inson, ta’limot nuqtayi nazaridan, ya’ni insonni borliqning bir qismi
sifatida talqin qilish ontologiya va uni vujudga kelishi, ijtimoiy xususiyatlarining
shakllanishi bilan bog’liq tadqiqotlar (antropologiya) hamon davom etmoqda. Inson
— tarixiy taraqqiyot jarayonida turli xislatlar, sifatlar va xususiyatlarga ega bo’lgan,
ma’naviy-axloqiy jihatlarni qiyofasida aks ettirgan ijtimoiy mavjudot sifatida
jamiyatdagi asosiy qadriyatdir. Shu bilan birga u olamga ijtimoiy munosabatda
bo’lish, odamlar bilan muomala va aloqaga kirishish, mehnat qilish asosida moddiy
va madaniy boyliklarni vujudga keltirish, tafakkuri, his-tuyg’ulari, fikrlarini tili
vositasida ifodalash kabi xususiyatlarga ega bo’lgan umumijtimoiy vujud hamdir.
199
Inson jamiyatsiz yashayolmaganidek, jamiyat ham insonsiz mavjud bolmaydi.
Nag qanday jamiyat o’zini tashkil qilib turgan kishilar faoliyati, o’zaro munosabati va
umrguzaronligi bilan tirikdir. Shu ma’noda inson — har qanday jamiyat bor
bo’lishini ta’minlab turadigan asosiy ijtimoiy elementdir. Bunday ta’minlab turish
insonni individual — shaxsiy ishtiroki orqali, ya’ni biror guruh, qatlam, sinf, qavm,
elat, xalq yoki millat doirasidagi faoliyati, oila va turmushdagi xatti-harakati, amalga
oshirgan ishlari, yaratgan boyliklari, o’ziga va o'zgalarga nisbatan munosabati orqali
namoyon bo'ladi.
Insonning kelib chiqishi eng murakkab va jumboqli fenomenlardan biri
hisoblanadi. Qadim zamonlardan boshlab ushbu fenomenni tushuntirishda bir-biriga
qarama-qarshi bo’lgan ikki paradigma mavjud: insonning xudo tomonidan
yaratilganligi g’oyasi va tabiiy tarixiy evolyusiya g’oyasi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
