|
Muhokama uchun savollar:
2.1. Jinsiy hujayralarning rivojlanishi qaysi protsessda poyoniga etadi.
2.2. Meyoz jarayoni qaerda boradi?
2.3. Redo‘qtsion va ekvatsion bo‘linishlar qaerda sodir bo‘ladi? Ular natijasida nimalar hosil
bo‘ladi?
2.4. Oogenezning spermatogenezdan asosiy farq qiluvchi zonasi qaysi zonada deb o‘ylaysiz?
3-mavzu: Organizmlarning jinssiz ko’payishi.
Asosiy savollar
:
1. Jinssiz ko‘payish turlari.
2. Regeneratsiya xillari.
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar:
Sporalar, sporangiyalar, gameta,
zigota, partyoneogenez, kurtaklanish, sxizogoniya, zoosporalar.
1- savol bayoni:
Jinssiz yo‘l bilan ko‘payish o‘simliklar va tuban darajali hayvonlar
orasida keng tarqalgandir. Ko‘payishning bu yo‘li, odatda, jinsiy yo‘l bilan ko‘payish bilan
gallanib turadi.
Sodda hayvonlarda bo‘linish yo‘li bilan ko‘payish. Sodda hayvonlarning jinssiz yo‘l bilan
ko‘payishi tanasining mitoz yo‘li bilan b o ‘ l i n i s h i d a n iborat. Ko‘pincha ona individi
ikkiga bo‘linib, kattaligi baravar keladigan ikkita qiz individni hosil qiladi. Ayni vaqtda Yadro
bo‘linadi va organoidlar qiz individlar orasida taxminan baravar taqsimlanadi. Etishmaydigan
15
organoidlar qiz individlarida Yangidan paydo bo‘ladi. Ba‘zi sodda hayvonlar k u r t a k l a n i
sh yo‘li bilan ko‘payadi. Kurtaklanishda ona individning tanasi sitoplazmasidan to‘la
qimmatli Yadrosi bor kichkina bir qismini ajratib chiqaradi. Qiz individ avvaliga ona
individning tanasida o‘sib chiqqan kichkina o‘simta — k u r t a k d a n iborat bo‘ladi, holos, Shu
kurtak asta-sekin o‘sib boradi, keyin esa ajralib ketadi. Sodda hayvonlarning ikkinchi xil
ko‘payish usuli ko‘pga bo‘linib urchishi yoki sxizogoniyadir. Ko‘payishning Shu usuli,
masalan sporalilarda (bezgak plazmodiysi) hujayra ichida parazitlik qilib Yashaydigan va Shu
sababdan oziqlanish va o‘sish uchun qulay sharoitda bo‘lgan stadiyalarda ko‘riladi. Ana
Shunday sharoitlarga tushib qolgan individ hujaysining hujayralaridagi moddalar bilan
oziqlanib, necha baravar kattalashib ketadi va Shundan keyingina ko‘payishga boshlaydi. Ayni
vaqtda Yadro necha qaytalab bo‘linadi, keyin esa har bir Yadro atrofida sitoplazmadan bir
qismi ajralib chiqadi va Shu bilan bir vaqtda talaygina (16 — 32 ta) qiz individlar hosil bo‘ladi.
Sodda hayvonlarning jinssiz yo‘l bilan ko‘payishining ko‘zdan kechirib o‖tilgan hamma xillari
mitozning shaklan o‘zgargan turli xillaridan iboratdir.
Ko‘p hujayrali o‘simliklar va hayvonlarning vegetativ yo‘l bilan ko‘payishi ona organizmidagi
vegetativ organlar o‘ismlarining ajralib chiqib, keyin Shu qismlardan qiz nasllar paydo
bo‘lishidan iborat. Ko‘p yillik o‘tlar poYasining er osti qismlari —ildizpoyalari bilan
ko‘payadi. Ular tuproqda ildiz otib, novda beradi. Novdani ona individ bilan boglab turgan
ildizpoYa qismi ulib ketganidan keyin yosh o‘simlik mustaqil bo‘lib qoladi. Kartoshka
tuganaklaridan ko‘payadi, uning tuganaklari ham poYa‘ning er osti qismlaridir. Masalan,
zemlYa‘nika er
osti
poYasining qismlari — gajaklari bilan
ko’payadi.
Bog‘dorchilik
amaliyotida q
alamchalar yoki boshqa o’simlikka payvand qilinadigan ko’zchalardan
ko‘paytirish usulidan ko‘p foydalaniladi, qalamchalar qo‘shimcha ildizlar hosil qilishi
mumkin, Shundan keyin ular payvand qilinmasa ham o‘saveradi. Masalan, ko‘plarga ma‘lum
bo‘lgan begoniya singari ba‘zi o‘simliklar barglaridan ko‘payishi mumkin. Begoniya bargining
to‘qimalari nam tuproqda ildiz otib poyalar chiqaradi, bular butun boshli o‘simlikka aylanadi.
O‘simliklarning vegetativ yo‘l bilan ko‘payishi qishloq xo‘jalik praktikasida g‘oyatda
katta rol o‘ynaydi. Kartoshka va mevali-rezavor o‘simliklarning deyarli nuqul vegetativ yo‘l
bilan ko‘paytirilishini esga solib o‘tish kifoYa.
Ko‘p hujayrali hayvonlarda vegetativ yo‘l bilan ko‘payish tuban darajada turadigan
tiplar: bo‘lutsimonlar, kavakichaklilar, Yassi va halqali chuvalchanglar orasida tarqalgan,
holos. Chuchuk suv gidrasi kurtaklanish yo‘li bilan ko‘payadi, bunda uning tanasida o‘siq
paydo bo‘ladi, Shu o‘sik, o‘sib, rivojlanadi va kichkina gidraga aylanadi. Mana Shu kichkina
gidra ona organizmidan ajraladi va mustaqil hayot kechira boshlaydi. Vegetativ yo‘l bilan
ko‘payishga qodir bo‘lgan turlar halqali chuvalchanglar orasida ham uchraydi.
Spora hosil qilish. Jinssiz yo‘l bilan ko‘payishning ikkinchi xili bir hujayrali tuzilmalar
yoki sporalar bilan ko‘payishdir. Spora hosil qilish o‘simliklar dunyosida keng tarqalgan, bu
xil ko‘payish, odatda, jinsiy usulda ko‘payish bilan gallanadi. Spora bilan ko‘payish hayvonlar
orasida sporalilar sinfining vakillari orasida uchraydi, holos. Buning aksicha, spora hosil qilish
o‘simliklarda juda keng tarqalgandir.
Sporalar bilan ko‘payish moslanish jihatidan katta ahamiyatga ega. Birinchidan,
sporalar mikroskop bilangina ko‘rinadigan darajada kichkina bo‘lganligi munosabati bilan son-
sanoqsiz miqdorda hosil bo‘ladi va juda tezlik bilan ko‘payishga imkon beradi. Ikkinchidan,
ularni shamol uchirib, katta-katta masofalarga olib boradi, bu o‘simlik nasllarining tez
tarqalishiga yordam beradi. Nihoyat, sporaning pardasi noziq embrionni muhit sharoitlarining
noqulay ta‘siridan saqlovchi moslama bo‘lib xizmat qiladi.
O‘simliklarda sporalar hosil qilish usullari juda xilma-xildir. Bakteriyalarda spora
hosil qilishda tananing butun hammasi ishtirok etadi, bunda ularning tanasi suvni ajratib
16
chiqarib siqiladi, pishiq parda bilan o‘raladi va shu tariqa sporaga aylanadi. Tuban darajada
turadigan ana shu organizmlarda (bakteriyalarda) spora hosil qilib ko‘payish uchun xizmat
qilmay, balki noqulay muhit sharoitlarida yashab qolish uchun xizmat qiladi, holos. Bir
hujayrali va ipsimon suv o‘tlarida sporalar hosil qiladigan hujayra ikkita yoki bir nechta
qismga bo‘linadi va xivchinlar bilan ta‘minlangan harakatchan z o o s p o r a l a r hosil qiladi.
Bular spora hosil qiladigan hujayradan chiqib, suvda aktiv suratda suzib yuradi va suv tubiga
cho‘kib, yangi o‘simliklar paydo qiladi. Bu holda sporalar ko‘payish va o‘simlik nasllarini
tarqatish uchun xizmat qiladi, pishiq parda
bilan
qoplangan eng tipik sporalar qo‘ziqorinlar,
yo‘sinlar va qirqquloqlarda hosil bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
