O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni



Download 1,61 Mb.
Pdf ko'rish
bet71/246
Sana27.03.2021
Hajmi1,61 Mb.
#62197
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   246
Bog'liq
16586 Falsafa asoslari.doc

Tarag’ay  Ulug’bek  (1394-1449)  matematika  va  falakiyot  sohasida  barkamol  ijod  qilgan.  Uning  otasi,  Amir 
Temurning  o’g’li  Shohruh  Mirzo  edi.  Ulug’bek  yoshligidan  ilm  bilan  qiziqdi.  unga  taniqli  olimlar  Qozizoda 
Rumiy  va  G’iyosiddin  Jamshid  ustozlik  qildilar.  U  garchi  davlat  arbobi  bo’lsa  ham,  madaniyat  va  ilm-fan 
ravnaqiga ko’p kuchini sarfladi, matematika, astronomiya, geometriya, tarix, kimyo va boshqa sohalarda ilmiy 
tadqiqotlar  olib  bordi.  Olimning  dunyoqarashida  Aflotun,  Arastu,  Ptolemey,  Muhammad  Xorazmiy,  al-
Farg’oniy, Forobiy, ibn Sino, Beruniy va boshqalarning asarlari muhim o’rin egalladi.  
Ulug’bekning  ulkan  ishlaridan  biri  uning  Samarqandda,  Ko’hak  tepaligida,  Obi  Rahmat  arig’ining  bo’yida, 
rasadxona barpo etganligidir. Ushbu rasadxona qurilishi 1424 yilda boshlanib, 1429 yilda tugallandi. Olimning 
eng muhim asari «Ziji jadidi Ko’ragoniy» deb ataladi. Undan tashqari, Ulug’bek matematikaga oid «Bir daraja 
sinusni  aniqlash  haqida  risola»,  astronomiyaga  bag’ishlangan  «Risolayi  Ulug’bek»  va  tarixga  oid  «To’rt  ulus 
tarixi» kitoblarini yozdi. Ulug’bek mantiq ilmi, fiqhshunoslik, musiqa va adabiyot nazariyasini yaxshi bilar edi. 
Olimning «Ziji» ikki qism, muqaddima va 1118 yulduzning o’rni va holati aniqlab berilgan jadvallardan iborat.  
Ulug’bek  sayyoralarni  o’rganishda  turli  uslublarni  qo’llaydi,  bular  kuzatish,  eksperiment,  jonli  mushohada, 
isbotlash, qiyoslash, induktsiya, deduktsiya va boshqalardir. Shuni aytish lozimki, Ulug’bek kuzatish va o’lchash 
asboblari  takomillashmagan  bo’lsa  ham,  quyosh  va  oy  harakatlarini,  ularning  tutilishi  va  vaqtlarini  to’g’ri 
hisoblab chiqdi. u o’z atrofiga qobiliyatli olimlarni to’pladi, o’zga mamlakatlardan iqtidorli olimlarni taklif etdi.  
Ana  shunday  olimlardan  biri  G’iyosiddin  Jamshid  al-Koshiy  (1430  yilda  vafot  etgan)  bo’lib,  u  yirik 
riyoziyotchi va falakiyotchidir. Uning asarlari «Miftoh ul-hisob» («Hisob kalidi»), «Risola al-muhitiya» («Doira 
haqida  risola»)  va  boshqalardir.  XVI  asrdan  boshlab  Evropa  mamlakatlarida  uning  kashfiyotidan  foydalana 
boshladilar.  


Tarixda  Ali  Qushchi  nomi  bilan  mashhur  bo’lgan  Alouddin  Ali  ibn  Muhammad  Qushchi  (1403-1474) 
Ulug’bekning  shogirdidir.  U  ilmiy  ishlarini  falakiyot  va  riyoziyot  sohasida  olib  bordi.  Uning  asarlari: 
«Arifmetika ilmi haqida risola», «Mantiq risolasi», «Astronomiyaga oid risola» va boshqalardir.  
Ali Qushchi  «Astronomiyaga oid risola»sida  Oy va  Quyosh tutilishi qonuniyatlarini ilmiy asoslab berdi.  Olim 
tabiat  sirlari  va  uning  qonuniyatlarini  o’rgandi,  jismlar  harakati  va  ularning  oddiydan  murakkabga  o’tishi 
to’g’risida o’z fikrini ilgari surdi.  
Umuman  shuni  ta’kidlash  lozimki,  Ulug’bek  va  u  asos  solgan  astronomiya  maktabi  koinotdagi  hodisalarni 
o’rganishda  muxim  rol  o’ynadi,  o’sha  vaqtgacha  fanga  ma’lum  bo’lmagan  hodisalarni  idrok  qilib,  inson  aql-
zakovatining bilish imkoniyatlarini kengaytirdi, keyingi davrlarda yashagan olimlarga samarali ta’sir ko’rsatdi. 
Ulug’bekning astronomiya sohasidagi g’oyalarini Evropada XV1 asrdan boshlab Kopernik, Galiley va boshqalar 
rivojlantirdilar.  
Ulug’bek islom diniga chuqur e’tiqod qo’ygan, ilohiyot rivojiga munosib hissa qo’shgan, maktab va madrasalar 
qurishga e’tibor bergan jahonga  mashhur olim  edi.  Lekin sobiq sho’rolar davrida uning tabiiy-ilmiy qarashlari 
islom diniga qarshi qaratildi, hatto uni ateist darajasiga ko’tarishga urinishlar ham bo’ldi. «Ulug’bek Mirzo  — 
deb ta’kidlagan edi Alisher Navoiy, — donishmand podshoh edi. Kamoloti bag’oyat ko’p erdi». U XV asrning 
ikkinchi yarmidan boshlab Hirot madaniy va ilmiy markazga aylandi. Ayniqsa, Temuriylardan Xusayn Boyqaro 
hukmronligi  davrida  bu  erda  ilm-fan,  adabiyot  sohasida  yuksalish  yuz  berdi.  Abdurahmon  Jomiy,  Alisher 
Navoiy kabi jahonga mashhur mutafakkirlar etishib chiqdi. O’rta asr mumtoz adabiyotining vakili, ulug’ shoir va 
mutafakkir  Abdurahmon  Jomiy  (1414-1492)  dir.  Jomiyni  Navoiy  ustoz  deb  hisoblar  edi.  uning  qalamiga 
mansub asarlar  «Nafahot  ul-uns»,  «Hujjat  ul-asror»,  «Musiqa  haqida  risola»,  «Naqshi  fusus»,  «Vohid atamasi 
haqida risola», «Haj qilish yo’llari haqida risola», «Bahoriston» va boshqalardir.  
Jomiyning  eng  yirik  asari  «Haft  avrang»  bo’lib,  unga  «Tuhfat  ul-ahror»,  «Suhbat  ul-abror»,  «Yusuf  va 
Zulayxo»,  «Suhbat  ul-asror»,  «Layli  va  Majnun»,  «Salamon  va  Absol»,  «Xiradnomayi  iskandariy»  dostonlari 
kiradi.  
Barcha  musulmon  mutafakkirlari  kabi  Jomiy  ham  xudo  abadiy,  mutlaq  va  dunyodagi  hamma  narsalarning 
sababchisidir, xudo mavjud bo’lganda, borliq yo’q edi, dunyo o’zining boshlang’ichini Ollohdan olgan, demak, 
xudo  hamma  narsaning  yaratuvchisidir,  deb  hisoblaydi.  Jomiyning  falsafiy  qarashlari  uning  insonparvarlik 
g’oyalari  bilan  chambarchas  bog’lanib  ketadi.  Mutafakkirning  ko’pgina  asarlarida  inson,  adolat,  muhabbat, 
ezgulik g’oyalari tasvirlanadi.  
Jomiy  naqshbandiylik  ta’limotiga  e’tiqod  qilib,  uning  nazariy  va  amaliy  jihatlarini  rivojlantiradi.  So’fiy, 
uningcha, halol va pok bo’lishi, biror kasb-hunarni egallashi, qanoatli va olijanob bo’lishi, tamagirlikdan uzoq 
yurishi,  nafsini  jilovlashi  lozim.  Jomiy  xudoni  «go’zal  ma’shuqa»  sifatida  tasvirlab  insonning  maqsadi  uning 
vasliga etishdir, deydi.  
Jomiy  o’zining  ijtimoiy-siyosiy  va  ahloqiy  qarashlarida  mukammal  jamiyat,  adolatli  shox  to’g’risidagi  orzu-
umidlarini  ilgari  surdi,  tenglik,  erkinlik,  insof  va  diyonatga  asoslangan  davlat  tuzumi  to’g’risida  so’z  yuritdi. 
«Haft avrang»ga kirgan «Yusuf va Zulayxo», «Layli va Majnun», «Xiradnomayi iskandariy» dostonlarida ishq 
va  muhabbat, do’stlik va birodarlik, mehr-shafqat, o’zaro yordam,  bilimdonlik va boshqa insoniy qadriyatlarni 
tasvirladi.  
Jahon  madaniyati  ravnaqiga  ulkan  hissa  qo’shgan  siymolardan  biri,  ulug’  o’zbek  shoiri  va  mutafakkiri 

Download 1,61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   246




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish