O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti ijtimoiy-iqtisodiy fakultеti

Gapning turlari
O`zbek tilida gaplar turli nuqtai nazardan tasnif qilinadi.

1. 
   Ifoda maqsadiga ko`ra.
   
2. 
   Emotsionalikka ko`ra.
   
3. 
   Tuzilishiga ko`ra.
   

Ifoda maqsadiga ko`ra va bu maqsad bilan bog`liq bo`lgan intonatsiyaga ko`ra gaplar darak, so`roq, buyruq gaplarga ajratiladi.
Emotsionalikka ko`ra gaplar ikki turga bo`linadi: emotsional gaplar yoki undov gaplar va emotsional bo`lmagan gaplar. Darak, so`roq, buyruq gaplar darak, so`roq, buyruq ohangi bilan aytilsa, emotsional bo`lmagan gaplar deb yuritiladi. Yuqorida sanab o`tilgan gaplar kuchli his-hayajonga ega bo`lishi bilan emotsional gapga aylanadi. Emotsional gaplar undov gaplar deb ataladi.
Tuzilishiga ko`ra gaplar sodda va qo`shma bo`ladi. Gaplarning bunday bo`linishi ularning tarkibidagi predikativlik birliklarning soniga, miqdoriga asoslanadi.


Darak gap
Borliq hodisalarini tasdiq yoki inkor yo`li bilan xabar qiluvchi gap darak gap deyiladi. Darak gap nutqda gapning boshqa turlariga qaraganda ko`p qo`llanadi.
Darak gap mazmunan va tuzilishi jihatdan rang-barang bo`ladi. Darak gap darak intonatsiyasi bilan aytiladi. Bunda gapning birinchi qismida ohang ko`tariladi, ikkinchi qismida esa pasayadi. Masalan: YOz kechasining yoqimli salqini. Ko`kda, daraxtlar ustida g`uj-g`uj yulduzlar yonadi. CHirildoqlarning mayin musiqasi hamma yoqni to`ldirgan, go`yo kechaning o`zi kuylaydi. (O.).
Darak gapning kesimi ko`pincha aniqlik (xabar) maylidagi fe’l bilan yoki fe’ldan boshqa so`z turkumlari bilan ifodalanadi.
Darak gap oxiriga nuqta qo`yiladi.
So`roq gap
So`zlovchiga noma’lum bo`lgan voqea-hodisa, harakat-holat haqida ma’lumot olish ko`zda tutiladigan gap so`roq gap deyiladi.
So`roq gaplar ko`proq dialogik nutqda qo`llanadi. Bunday gaplar alohida intonatsiya bilan aytiladi.
So`roq gaplarni quyidagi vositalar shakllantiradi:
So`roq yuklamalari (-mi, -chi, -a, -ya). Masalan: CHindan qo`rqqaningmi bu, Robiya? (P.Q.). Ammo Naziraning o`rniga o`zimni qo`yib ko`rsam-chi? (O`.Usmonov).
So`roq intonatsiyasi. Bunda savol mazmuni bilan bog`liq bo`lgan so`zda intonatsiya (ohang) ko`tariladi. Masalan: Soyliqqa borasiz? – deb so`radi. (O`.Usmonov). Juda kamnamolar Akmalxon? (F.Musajonov).
So`roq intonatsiyasi. Bunda savol mazmuni bilan bog`liq bo`lgan so`zda intonatsiya (ohang) ko`tariladi. Masalan: Soyliqqa borasiz? – deb so`radi. (O`.Usmonov). Juda kamnamolar Akmalxon? (F.Musajonov).
So`roq gaplar so`roqning xususiyatiga ko`ra uch turga bo`linadi: sof so`roq gaplar, ritorik so`roq gaplar, so`roq buyruq gaplar.