|
5.2-rasm. Zamonaviy bozor xo`jaligi modellari
Bozor iqtisodiyotining doimiy muammolari va ularning hal qilinishi yo`llari.
Ijtimoiy xo`jalik yuritishning bozor iqtisodiyotiga asoslangan yo`lini tanlagan har qanday mamlakat mazkur iqtisodiy tizimning qanday amal qilishini mukammal bilish muhim hisoblanadi. Buning uchun, eng avvalo, har qanday iqtisodiy tizimning umumiy muammolarini ifodalovchi quyidagi savollarga javob toppish kerak bo`ladi:
1)qanday mahsulot va xizmatlarni, qancha ishlab chiqarish zarur?
2) ushbu mahsulot va xizmatlarni qanday texnika va texnologiya vositasida ishlab chiqariladi?
3)bu mahsulot va xizmatlar kim uchun ishlab chiqariladi?
Iqtisodiy adabiyotlarda ushbu muammolar qisqacha - << nima, qanday qilib, kim uchun ishlab chiqarish zarur?>> tarzida ifodalanadi. Bu muammolar an`anaviy iqtisodiyotda asosan urf-odatlar, ko`p yillar davomida mavjud bo`lib kelayotgan an`analar, milliy, diniy, iqlim va boshqa omillar ta`sirida hal etilsa, ma`muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiy tizimda markazlashtirilgan holdagi taqsimot va rejalashtirish orqali hal etiladi. Lekin bozor iqtisodiyoti bu muammolarni o`zgacha tarzda hal etadi. Bunda bozor iqtisodiyoti tizmining o`ziga xos xususiyatlaridan, uning talablari va qonun-qoidalarida kelib chiqadi.
Nima va qancha miqdorda ishlab chiqarish zarurligi bozor iqtisodiyoti sharoitida eng avvalo iqtisodiy resurslar bilan ta`minlanish darajasiga, talab va taklif nisbatiga bog`liq. Bunda mavjud bo`lgan resurslar qanday hajmda band qilinishi yoki qaysi qismi ishlab chiqarish jarayonida foydalanish ham hisobga olinishi lozim. Bu savolga javob berishda korxona zarar ko`rmaslik va yuqori darajada foyda olish uchun intilish qoidasiga amal qiladi. Shu bilan birga mahsulot va xizmatlarning qanday to`plami jamiyat talablarini to`la qondira olishi e`tiborga olinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida faqat talab mavjud bo`lgan, binobarin, foyda keltirishi mumkin bo`lgan mahsulot va xizmatlar yaratiladi. Bunda korxona foyda-si hajmini tovarni sotishdan olinadigan umumiy pul daromadi va uni ish-lab chiqarishning umumiy xarajatlari o`ratsidagi nisbat aniqlaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida (sof) foyda oluvchi tarmoqning kengayib borish tamoyili amal qiladi. Chunki foyda darajasining nisbatan yuqoriligi bu tarmoqqa kam foydali tarmoqlardagi kapitqllarning oqib o`tishini ta`minlaydi. Ammo tarmoqda yangi ishlab chiqaruvchilarning paydo bo`lishi o`zini o`zi cheklovchi jarayon hisoblanadi. Chunki tarmoqqa yan- gi korxonalarning kirib kelishi bilan uning mahsuloti taklifi bozor talabiga nisbatan jadal ravishda o`sadi. Bu asta-sekin mazkur mahsulot narxining pasayishiga hamda iqtisodiy foydaning yo`qolishiga olib keladi. Boshqacha aytganda, raqobat bu foydani yo`qqa chiqaradi. Bozordagi talab va taklifning iqtisodiy foyda nolga teng bo`lgan holdagi nisbati bu tarmoq mahsulotining umumiy miqdorini belgilab beradi. Shu vaziyatda tarmoq ishlab chiqarishning “muvozanatli” hajmiga yetadi. Bozor talabi yoki taklifida yangi o`zgarishlar ro`y bermaguncha bu muvozanat buzilmaydi. O`z-o`zidan aniqki tarmoqdagi tovar ishlab chiqarishdan zarar ko`rilishi kutilgan holatda korxona bunday iqtisodiy faoliyat turidan voz kechadi. Buning natijasida zarar ko`ruvchi yoki past foyda darajasiga ega bo`lgan tarmoqda ishlab chiqarish hajmi keskin qisqarib, taklifning ta- labdan ortda qolishi ro`y beradi. Bu esa, sekin-asta mahsulot narxining ko`tarilishi hamda foyda darajasining oshishiga sharoit yaratadi. Natijada tarmoq o`zining ishlab chiqarish hajmini qayta tiklaydi va faoliyat barqarorlashadi.
Ishlab chiqariladigan mahsulot turi va miqdorini aniqlashda iste`molchi talabi alohida, muhim ro`l o`ynashini ta`kidlash lozim. Iste`molchilar-ning tovarlarni sotib olish maqsadida pul daromadlarnin sarflashga tayyorliklari bozor talabi sifatida namoyon bo`ladi. Agar bunday talab hajmi ahamiyatli darajaga yetsa, korxona ushbu mahsulotni ishlab chiqarishga rag`bat sezadi, ya`ni iste`molchi talabining ko`payishi, bu mahsulotni ishlab chiqaruvchi tarmoq uchun iqtisodiy foyda keltiradi. Iste`molchi talabining qisqarishi esa tarmoq ishlab chiqarish hajmini qisqarishiga olib keladi. Qisqasi, bozor iqtisodiyoti sharoitida iste`molchining talabi qanday mahsulot turlarini ishlab chiqarish masalasini hal qilishda muhim ro`l o`ynaydi. Shuningdek, nima ishlab chiqarish zarurligini belgilash ko`p darajada resurslarni yetkazib beruvchilarga ham bog`liq. Resurslar-ga bo`lgan talab – bu hosilaviy talab, ya`ni bu resurslar vositasida ishlab chiqariluvchi tovarlar va xizmatlardan kelib chiqadi. O`z daromadlarini yuqori darajaga yetkazishda resurslarni yetkazib beruvchining ham bozor talabidan kelib chiqishi shubhasiz. Faqat iste`molchi talabidan muvofiq tushuvchi tovarlarni ishlab chiqaruvchi korxonalar foyda olib ishlashi mumkin va shu korxonalarning resurslarga bo`lgan talabi kuchayadi. Qisqasi, iste`molchining afzal ko`rishi uning talabi orqali namoyon bo`ladi. Tovar ishlab chiqaruvchi va resurslarni yetkazib beruvchilar o`z manfaatlarini ta`minlash uchun bu talabga mos ravishda , yani yuqori foyda olish uchun pul to`lash qobilyatiga ega bo`lgan iste`molchilarga zarur bo`lgan turdagi va miqdordagi tovarlarni ishlab chiqaradi va yetkazib beradi.
Tovarlar qanday usulda ishlab chiqariladi yoki ishlab chiqarish qanday tashkil qilinadi, degan savolga ham bozor iqtisodiyoti ham o`ziga xos javob bo`ladi. Bunda uchta uzviy bog`liq masalaga e`tibor beriladi:
-resurslarning alohida tarmoqlar o`rtasida taqsimlanishi;
-korxonalar tomonidan ishlab chiqarishning amalga oshirilishi;
-har bir korxona resurslarining uyg`unlashuvi va texnologiyani tanlash.
‘’Iqtisodiyot sohasida oldimizda turgan vazifalar haqida gapirganda, avvalo, keng qamrovli iqtisodiy islohotlar negizida quyidagi maqsadlar mujassam ekanini qayd etish lozim;
Do'stlaringiz bilan baham: | 
