O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

 
-1- 
Markaziy  Osiyodagi  turli  xalqlarning  qadimgi  davrlardagi  diniy  qarashlari  va  e`tiqodlari, 
payg’ambarlari  va  ular  ta`limotlarining  yoyilishi  Ko’pgina  olimlar  orasida  ilmiy  munozaralarga 
sabab bo’layotgan masaladir. Ma`lumki, Markaziy Osiyo xalqlari orasida keng yoyilgan va asosiy 
din  zardushtiylik  edi.  Bu  ta`limotning  asoschisi  Zaradushtra  va  uning  faoliyati,  bu  dinning 
muqaddas  kitobi  “Avesto”  va  paydo  bo’lgan  hudud  haqidagi  masalalar  ham    Hozirgi  kunda 
Ko’pchilik  tadqiqotchilarning  diqqat  markazida  turibdi.  Umuman  olganda,  Zaradushtraning 
Vatani Markaziy Osiyo deb hisoblovchi olimlar Ko’pchilikni tashkil o’tdi.  
 
Ma`lumotlarda  islomda  “Qur’on”,  nasroniylarda  “Bibliya”  bo’lganidek  “Avesto”  - 
zardushtiylik  dinining  matnlari  to’plamidir.  Zardushtiylik  ta`limoti  er,  suv,  Havo  va  olovni 
muqaddas deb Hisoblagan. 
 
“Avesto” kitobi turli xil ma`lumotlarni o’z ichiga oladi. Shu jumladan - qadimgi geografik 
tushunchalar  -  daryolar,  tog’lar,  ko’llar  nomlari,  hududiy  etnik  qabilalar  va  viloyatlar  nomlari, 
qadimgi  mamlakatlarning  ro’yxati,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  munosabatlar  haqida,  siyosiy  tuzum, 
diniy  nasiHatlar,  zardushtiylar  falsafasi,  dunyo  tarixi  rivojlanishi  haqida  qimmatli  ma`lumotlar 
beradi. 
 
Tarixdan ma`lumki, zardo’shtiylik miloddan oldingi VII-asrdan, milodning VII asrigacha 
qariyb  ming  yil  Markaziy  Osiyo,  Eron,  Ozarbayjon  va  boshqa  o’lkalarda  diniy  e`tiqod  sifatida 
yashadi. 
 
Ko’pchilik  tadqiqotchilarning  fikricha,  Zardo’sht  Markaziy  Osiyo  hududida  faoliyat 
ko’rsatgan  ilohiyotchi  faylasuf,  shoir  va  tabiatshunos  olim  bo’lgan.  Zardo’sht  zardo’shtiylik 
dinining payg’ambari sifatida tan olingan va e`tirof etilgan bo’lib, uning ta`limoti Markaziy Osiyo 
xalqlari tarixida va ma`naviy madaniyatida ulkan rol O’ynadi. 
 
I.A.Karimov  bu  Haqda  Shunday  dedi:  “Eng  mO’tabar,  qadimgi  qo’lyozmamiz 
“Avesto”ning yaratilganiga 3000 yil bo’lyapti. Bu nodir kitob bundan XXX  asr muqaddam ikki 
daryo  oralig’ida,  manashu  zaminda  umrguzaronlik  qilgan  ajdodlarimizning  biz  avlodlarga 
qoldirgan ma`naviy, tarixiy merosidir. “Avesto” ayni zamonda  bu qadim O’lkada buyuk davlat, 
buyuk ma`naviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvoh lik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech 
kim  inkor etolmaydi”. 
"Avesto"ning  paydo  bo’lgan  davri  apxeologik  davrlashtirish  bo’yicha  so'ngi  bronza  va  temir 
davriga  to'g'ri  keladi  (mil-av  IX-VII  asrlar).  Marziy  Osiyoda  shu  davr  yaz  1  va  unga  to'rdosh 
bo’lgach  Chust,  Kuchuktepa  va  Tillatepa  madaniyatlariga  tarqalgan.  Ular  moddiy  madaniyati 
namunalarining  "Avesto"da  keltiriladigan  ma'lumotlar  bilan  mos  kelshi  Ko’plab  avestoshunos  va 
arxeolog tadqiqotchilari tomonidan qayd etilgan. 
O'rta Osiyo hududlarida davrida "nom"tipidagi shaxar-davlatlar paydo bo’lganligi Oltintepa dashtli 
Jarqo'rg'on yodgorliklari misolida kuzatilsa, so'nggi bironza va ilk temir davrida esa "nom" tipidagi 
xududiy  davlatlarining  kakilanish  jaroyonlari  kechgan.  hududiy  avlodlar  bir  yoki  bir  necha  kichik 
daryolar  bo'zanlari  xududlarini  birlashtirib,  markaziy  shahar    va  shu  shaxar  atrofida  jamlangan 
qishloqlar majmuasidan iborat bo’lgan. 
"Avesto" paydo bo’lgan paytda, ya'ni Yaz 1 davrida O'rta Osiyo hududlarida ilk marotaba mudofaa 
devorlari  bilan  o'ralgan  arklar  paydo  bo’lgan  bo’lsa  (Yaztepa,  Kuchuktepa,  Tillatepa,  Qiziltepa  va 
boshqalar), "Avesto"da jamiyatning siyosiy va huquqiy masalalari to'g'risidagi ma'lumotlarni topish 
mumkin.  Jumladan,  Mitraga  ibodat  qilganda,  sig'inganda  unga  boy  yoki  kambag'al  odamlarning 
farqi yo'qligiga ishora etilganligini o'qishimiz mumkim: