O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti



Download 1,8 Mb.
Pdf ko'rish
bet16/122
Sana07.11.2022
Hajmi1,8 Mb.
#861967
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   122
Bog'liq
hozirgi ozbek adabiy tili sintaksis

[W
qk
~ W
ek
]=qaratuvchi-qaralmish
. Bu qolipda a‘zolar W belgisi bilan 
berilgan bo`lib, bu muayyan so`z turkumi belgisi emas. Chunki bunda W unsurini 
to`ldiruvchi a‘zolar sifatida turli xil mustaqil so`z turkumlari qatnashishi mumkin. 
Shuningdek, bu LSQning quyi bo`linishlari uning tegishli so`z turkumlari tomonidan 
to`ldirilishi asosida bo`lib, ular quyidagilardir;
[Oq.k – O e.k] = ot qaratuvchi-ot qaralmish (kitobning varag`i) 
[Oq.k – Sf e.k] = ot qaratuvchi-sifat qaralmish(daraxtning mo`rti) 
[Sf q.k – Oe.k] = sifat qaratuvchi- ot qaralmish (yaxshining qilig`i) 
[Sf q.k – Sf e.k] = sifat qaratuvchi-sifat qaralmish(aChChiqning Chuchugi) 
[Ot q.k – S e.k] = ot qaratuvchi-son qaralmish(gulning bittasi)
[S q.k – Se.k] = son qaratuvchi-son qaralmish(mingtaning bittasi). 
[O q.k – Hn e.k] = ot qaratuvchi-fe‘l qaralmish(Otabekning qaytishi). 
[Hn q.k – O e.k] =fe‘l qaratuvchi-ot qaralmish(uyalishning o`rni). 
[Hn q.k – Hn.e.k] =fe‘l qaratuvchi-fe‘l qaratuvchi (olmoqning bermog`i). 
[O q.k – Sd e.k] = ot qaratuvchi-sifatdosh qaralmish(yurakning to`xtagani). 
[Sd q.k – Oe.k] = sifatdosh qaratuvchiqot qaralmish (qo`rqqanning ko`zi). 
[Sd q.k – Sd e.k] = sifatdosh qaratuvchi-sifatdosh qaralmish (yig`laganning 
kulgani). 
[O q.k – R e.k] = ot qaratuvchi-ravish qaralmish (mehnatning kecha-kunduzi) 
[Ol q.k – O e.k] = olmosh qaratuvchi-ot qaralmish(mening vatanim). 
[R q.k – O e.k] = ravish qaratuvchi-ot qaralmish(hozirning huzuri). 
Umumiy [Wq.k – We.k] qolipining bu ko`rinishlari ham bevosita kuzatishda 
bo`lib, ular o`zaro a‘zolarining qaysi turkumga mansubligi bilan farqlanar ekan, 
demak, ular lug`aviy mohiyatlar tajallilari asosida bo`lingandir. Biroq baribir qoliplar 
lisoniy sathga mansubligicha qolaveradi. Ammo o`rni jihatdan bu sathning quyi 
pog`onalaridan joy oladi. 
[Wq.k–We.k]=qaratuvchi-qaralmish qolipi hosilalari turli xil ma‘noviy 


munosabatlarni namoyon qiladi. 
Demak, SBlarning tarkibiy qismlari orasidagi ma‘noviy munosabatlarni tahlil 
qilmoq lozim bo`ladi. Birinchi SBda yuzaga chiqqan (Karim) va (kitob) leksemalari 
orasidagi borliqda va kishilar ongida qanday bog`lanish bo`lishi mumkin? Ma‘lum 
bo`ladiki, ushbu leksemalar asosida qator SBlarni tuzish mumkin bo`ladi va ularning 
har biri borliqdagi har xil - «atash», «ajratish», «ega-egalik qiluvchi narsa» kabi 
munosabatlarni aks ettiradi. Bu ob‘ektiv munosabatlarning qaysi biri voqelanishi esa 
birikmadagi grammatik qo`shimchalar bilan belgilanadi. qaratqich kelishigi va egalik 
qo`shimchasi Karimning kitobi birikmasida ikki xil ma‘noviy munosabatni 
voqelantiradi: ega-egalik qilinuvchi narsa va muallif-uning asari. Lekin [Wq.k–
We.k]=qaratuvchi-qaralmish LSQi bu ikki xillikka nisbatan befarq. Demak, ayon 
bo`ladiki, yuqoridagi jadvalda keltirilgan SB a‘zolari orasidagi ma‘noviy munosabat 
[Wq.k–We.k]=qaratuvchi-qaralmish qolipiga daxldor bo`lmay, balki uni 
to`ldirayotgan leksemalar va ular borliqda ataydigan narsa-predmetlar orasida 
bo`ladigan munosabatlarning tajallisi bo`lib, bu munosabatlar leksemalarning 
miqdoriga muvofiq ravishda rang-barang bo`lishi mumkin. Masalan, borliqdagi stol 
va oyoq jismlari orasida «ega-egalik qiluvchi narsa» munosabati bo`lishi mumkin 
emas. Shuningdek, bu ma‘noviy munosabatlar qaratqich kelishigi va egalik 
qo`shimchalarining ma‘nolari ham emas. Bu jismlar orasida butun-qism munosabati 
mavjud bo`lib, u SBda ham aks etgan. SBlardagi turli-tuman ma‘noviy munosabatlar 
bir qarashda qaratqich kelishigi va egalik qo`shimchalari ma‘nosidek ham tuyuladi. 
Lekin qaratqich kelishigi tobe so`zni hokim so`zga, egalik qo`shimchasi hokim so`zni 
tobe so`zga bog`lash uchungina xizmat qiladi, xolos. Unga tegishlidek tuyulgan 
ma‘nolar qolipni to`ldirayotgan leksemalarning ma‘noviy mohiyati bilan bog`liq 
bo`lib, mazkur qo`shimchalar ularni namoyon qiluvchi vositalardir, xolos. 

Download 1,8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   122




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish