O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti

Laboratoriya ishi № 23 
 
Termoparani darajalash. 
 
Kerakli  asbob va jihozlar:  termopara, galvanometr, elektroplitka, 2 ta 
suvli idish, termometr.    
Ishning qisqacha nazaryasi 
Ilmiy  ishlarda  texnologik  jarayonlarni  kuzatishda  turli  –  tuman    jismlarning 
temperaturasini  o`lchashga  to`g`ri  keladi.  Hozirgi  zamonda  o`lchanadigan  
temperatura  oralig`i  juda  keng,  ya’ni  “absolyut  nol”ga  yaqin  temperaturadan  bir 
necha ming  graduslargacha. Keyingi vaqtlarda  temperaturani o`lchash uchun juda 
ko`p  hollarda  elektr  termometrlari  ishlatilmoqda.  Buning  sababi  asosan 
quyidagilardan iborat:  
1.  Elektr termometrlari juda keng o`lchash chegarasiga ega.  
2.  Elektr  termometrlari  masofadan turib, ya’ni jismga tegmasdan 
temperaturasini o`lchashi mumkin.  
3.  Bu  termometrlar  texnologik  jarayonlarni  avtomatik  ravishda  tekshirish 
imkoniyatiga ega.  
4.  Juda  kichik  ob’yektlar  temperaturasini  o`lchash  qobilyatiga  ega  (masalan, 
to`qimaning temperaturasini o`lchash mumkin). 
Past  va  o`rta  temperaturalarni  o`lchash  uchun  kontankt  metodiga  asoslangan  
termoqarshilik  va  termoparalardan  foydalaniladi.  Bularning  ichida  platinali 
termoqarshiliklar  va    kvars  termoo’zgartirgichlar  juda  katta  yuqori  o’lchash 
aniqlikka  ega.  Yuqori  temperaturalarni  o`lchashda  asbob  temperaturasi 
o`lchanadigan  moddadan  chiqadigan  energiya  hisobiga  ishlaydi  va  bularning 
aniqligi  unchalik yuqori emas 
Bu  laboratoriya  ishida  termoelektrik  termometr  –  termopara  ishi    bilan  
tanishiladi.  Termoelektrik  hodisalar  (Zeebek,  Pel’te  va  Tomson  hodisalari) 
o`tkazgichlarning issiqlik va elektr  jarayonlar orasidagi bog`lanishiga  asoslangan. 

---

93 
 
Termoelektr  yurituvchi  kuchning  (termo  EYUK)  mavjudligini  1821-yili  Nemis 
fizigi    Zeebek  aniqladi.  Bu  hodisa  quyidagidan    iborat:  turli  jismlardan  tuzilgan 
yopiq  konturda  ular  kontaktlarining  temperaturalari    turlicha  bo`lganda  termo 
EYUK vujudga keladi. Bunda zanjirda termo tok paydo bo’ladi.  
1834-yili Fransuz fizigi Pel’te turli metallardan tuzilgan zanjirdan tok o`tganda 
shu  ikki  metall  kontaktida  Joul  issiqligidan  tashqari  qo`shimcha  issiqlik  ajralib 
chiqishini  va  tok  yo`nalishi  o`zgarsa  issiqlik  yutilishini  aniqladi.  Bunga  Pel’te 
issiqligi  ham  deyiladi.  Pel’te  hodisasi  Zeebek  hodisasining  teskarisidir. 
Tajribalarning    ko`rsatishicha  Pel’te  issiqligi  kontaktdan  o`tuvchi  zaryad  
miqdoriga to’g’ri  proporsionaldir, ya’ni   
                                                    
ПIt
q
П
Q
n



                            (1) 
bunda П - Pel’te koeffitsiyenti, 
t
 - temperatura.  
Tomson  effekti  esa  bir  jinsli  o`tkazgich  bir  jinslimas  isitilganda  va  undan 
elektr  toki  o`tganda  yuz  beradi.  Agar  tok  o`tayotgan  o`tkazgichda  temperaturalar 
farqi 
∆T=T
2 
-  T
1
  yuzaga  kelsa,  u  holda  o`tkazgichdan  Joul  issiqligidan  tashqari 
issiqlik (tokning  yo`nalishiga qarab) chiqadi yoki yutiladi. Bunga Tomson issiqligi 
deyiladi.   
                                                     
It
T
T
K
Q
t
t
)
(
1
2


                          (2) 
bunda  K
t
  -  material  tabiatiga  bog`liq  bo`lgan  doimiy  kattalik,  ya’ni  Tomson 
koeffitsiyentidir.