O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti



Download 1,52 Mb.
Pdf ko'rish
bet61/90
Sana14.08.2021
Hajmi1,52 Mb.
#147582
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   90
 
 
 
 
 
Atom  yadrosi  haqidagi  ta’limotlar  XX  asrning  boshida  intensiv  rivojlanib 
bordi  va  hozirgi  vaqtda  bu  sohada  juda  katta  ishlar  olib  borilmoqda.  Yadro 
energiyasidan  tinchlik  maqsadlarida  ham  ko’plab  qo’llanishlar  amalga 
oshirilmoqda.  1932-yilda  D.D.Ivanenko  hamma  yadrolar  tarkibida  ikkita 
zarrachalar,  ya’ni  protonlar  va  neytronlar  borligi  haqida  gipotezani  bayon  qildi. 
Rezerford 

-zarrachalarning  sochilishi  bilan  o’tkazgan  tajribalarida  atomning 
asosiy  massasi  uning  markazida  joylashganini  aniqladi  va  uni  yadro  deb  atadi. 
Yadro  tarkibidagi  proton  musbat  zaryadlangan  bo’lib,  zaryadi  elektron  zaryadiga 
tengdir,  uning  tinchlikdagi  massasi 
p
m
=
27
10
67
,
1


kg.  Neytron  zaryadsiz  zarracha 
bo’lib uning massasi 
n
m
 

27
10
6748
,
1


kg. Proton va neytronlar birgalikda nuklonlar 
deb  ataladi.  Hamma  yadrolar  musbat  zaryadlangan  bo’lib  ular  zaryadi  protonlar 
zaryadi  bilan  aniqlanadi.  Masalan:  yadroda 
Z
  ta  proton  bo’lsa,  u  holda  yadro 
zaryadi  q
ya
=Ze  ga  teng  bo’ladi.  Yadroning  massasi  atomning  massasidan  ozgina 
farq qiladi. Odatda yadro massasi maxsus birlikda (massaning atom birligi m.a .b) 
da o’lchanadi. 
Massaning  atom  birligi  uglerod 
6
C
12
  izotopi  atomi  massasining 
1
/
12
  qismi 
qabul  qilingan:  1  m.a.b.=
27
10
66
,
1


kg.      U  holda    m
p
=1,00747  m.a.b. 
n
m
=1,00892 
m.a.b.  
Massa  soni  –  yadrodagi  nuklonlar  soniga  teng,  ya’ni  Z  protonlar  va  N 
neytronlar bo’lsa, u holda massa soni      
                   A = Z + N                                                       (5.10) 


69 
 
Yadro  quyidagicha  belgilanadi   
A
Z
X.  Yadroda  protonlar  soni  bir  xil,  ammo 
neytronlar soni har xil atomlar iozotoplar deyiladi. 
Masalan,  vodorodning  4  ta  izotopi  mavjud:
1
1
  H  vodorod, 
2
D(
1
H
2
)  deyteriy, 
3
1
T(
1
H
3
) tritiy va
4
1
X(
1
H
4
) 4 ta nuklonli-nomi yo’q. 
Bir  kimyoviy  elementning  barcha  izotoplari  elektron  qobiqlarining  tuzilishi 
bir  xil  bo’ladi.  Shuning  uchun  ularning  fizik  xossalari  ham  bir  xil  bo’ladi.  Lekin 
yadro  strukturasidan  kelib  chiqadigan  kimyoviy  xossalari  (massa  soni,  zichligi 
radioaktivligi  va  hokazolar)  ancha  farq  qiladi.  Bu  farq,  ayniqsa,  yengil  kimyoviy 
elementlarda yaqqol ifodalangandir. Shu sababli Mendeleyev davriy sistemasidagi 
ko’p  atomlarning  atom  og’irligi  butun  son  emas.  Ya’ni  ular  ko’p  izotoplar 
aralashmasidan iboratdir. 
Rezerford  birinchi  bor  tajribalar  natijasiga  binoan  yadro  radiusi         
14
15
10
10



 m degan xulosaga kelgan edi.  
Yadro fizikasida uzunlikning femtometr degan o’lchov birligi ishlatiladi. 
(1 fm = 10
-15
 m.)  Yadro eng zich modda hisoblanadi, uning zichligi taxminan 
3
17
/
10
1
,
4
м
кг

 ga tengdir. 
Yadro  kuchlari  –  bu  nuklonlarni  bog’lab  turuvchi  kuchlar  bo’lib,  zarracha 
zaryadiga  bog’liq  emas.  Ular  ~  10
-15
  m  masofada  ta’sirlashadi.  Yadro  kuchlari 
to’yinish  xususiyatiga  ega,  ya’ni  nuklon  o’zini  o’rab  turuvchi  hamma  nuklonlar 
bilan  emas,  balki  bir  nechta  aniq  nuklonlar  bilan  ta’sirlashadi.  Yadro  kuchlari 
elektromagnit kuchlaridan ancha kattadir. 
Yadroning  masssasi  uni  tashkil  etuvchi  nuklonlar  massalari  yig’indisidan 
kichikdir.  Bu  farqqa  massa  defekti  deyiladi.  Nisbiylik  nazariyasiga  asosan  massa 
va energiya o’zaro bog’liqdir.            
2
mc
E

                              (5.11) 
 Yadro energiyasi ham nuklonlar energiyalari yig’indisidan kichikdir. 
Yadroni  alohida  nuklonlarga  ajratish  uchun  zarur  bo’lgan  energiyaga 
bog’lanish energiyasi deyiladi. 
(10.2) ga asosan bog’lanish energiyasi uchun quyidagini yozish mumkin: 
                 
2
)
(
c
M
Nm
Zm
E
я
n
p
бог



                       (5.12) 
1m.a.b.-taxminan  931  meV  energiyaga  to’g’ri  keladi.  U  holda  bog’lanish 
energiyasi                 
)
(
я
T
p
бог
M
Nm
Zm
E



   931 m                   (5.13) 
Amalda  bitta  yadroni  ikki  bo’lakka  bo’lishda  kerak  bo’ladigan  energiyani 
hisoblash  zarur  bo’ladi.  Bunday  hollarda  bitta  nuklonga  to’g’ri  keladigan 
bog’lanish energiyasi aniqlanadi. 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

  MeV 
 


70 
 
Solishtirma bog’lanish energiyasi(ε)ning atom massasi(A)ga bog’liqlik 
grafigi. 
Solishtirma  bog’lanish  energiyasining  atom  massasiga  bog’lanish  grafigidan 
ko’rinadiki,  maksimal  bog’lanish  energiya  8,6  MeV  massa  soni  A=50  ga  yaqin 
bo`lgan yadrolarga to’g’ri keladi.  
Agar tizim katta energiya holatidan kichik energiya holatiga o’tsa reaksiyada 
energiya  ajraladi,  ya’ni boshqacha  aytganda kichik bog’lanish energiya  holatidan 
katta  bog’lanishli  energiya  holatiga  o’tganda.  Atomdagi  jarayonlarga  qaraganda 
yadrodagi jarayonlarda katta energiya talab qilinadi.  
Atomdan  elektron  urib 
chiqarish  uchun  bir  necha  o’n  elektron  volt  energiya  kerak  bo’lsa,  yadrodan 
nuklonni chiqarish uchun bir necha MeV energiya kerak bo’ladi.
 

Download 1,52 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   90




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish