O’zbekiston respublikasi davlat soliq qo’mitasi

Iqtisodiy qonunlar iqtisodiy hayotning turli tomonlari, iqtisodiy hodisa va jarayonlar o’rtasidagi doimiy, takrorlanib turadigan, barqaror sabab-oqibat aloqalarini, ularning o’zaro bog’liqligini ifodalaydi.

Iqtisodiyot asoslari va nazariyasi fani tomonidan ochib berilgan iqtisodiy qonunlar ob’ektiv amal qilayotgan iqtisodiy voqeilikning umumlashgan nazariy ifodasi bo’lib, u ob’ekiv reallikni ilmiy bilish natijasidir, ya’ni uning inson ongidagi in’ikosidir. Iqtisodiy qonunlar ob’ektiv xususiyatga ega bo’lib, ularning kelib chiqishi, amal qilishi, rivojlanishi va barham topishi alohida kishilarning ongiga, ularning xohish-irodasiga bog’liq emas. Ma’lum tarixiy davrlarda, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasiga, mavjud iqtisodiy tizimning tavsifi va shart-sharoitga mos keladigan iqtisodiy qonunlar vujudga keladi hamda amal qila boshlaydi. Lekin iqtisodiy qonunlar kishilarning iqtisodiy faoliyatidan tashqarida, ulardan ajralgan holda amal qilmaydi, balki aynan ularning faoliyati, xatti-harakatlari, iqtisodiy xulq-atvori tufayli tarkib topadi va ular orqali namoyon bo’ladi. Shuning uchun insonlar iqtisodiy qonunlarning xususiyatini bilib, ularning talablarini hisobga olib, ulardan foydalanishlari lozim bo’ladi. Masalan, odamlar vaqtni tejash qonunini, ishlab chiqarish yoki bozor muvozanati qonunlari talablarini bilib, shunga binoan faoliyat qilsa, ish vaqti va boshqa cheklangan resurslar sarfini tejash bilan birga o’z faoliyatlarini samarali olib borishlari mumkin. Bu talablarga zid har qanday qaror va xatti-xarakatlar kishilarning xohish-irodasidan qat’iy nazar muqarrar ravishda xo’jalik faoliyatida qiyinchiliklarga, resurslar isrofgarchiligiga olib keladi. Iqtisodiy qonunlar ham tabiat qonunlarga o’xshab, uni bilib, o’z faoliyatida foydalanilsa, insoniyatga katta foyda keltiradi, agar uning mavjudligini tan olmasdan, talablarini bilmasdan yoki mensimasdan ko’r-ko’rona xatti-harakat qilinsa, bu katta salbiy ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib keladi. Lekin iqtisodiy qonunlar tabiat qonunlari bilan tamomila bir xil emas. Ularning farqi shundaki, tabiat qonunlari doimiydir, iqtisodiy qonunlar esa ijtimoiy hayot qonunlari bo’lib, tarixiydir va o’zgaruvchandir, chunki u kishilarning faoliyati bilan bog’liq bo’lib, kishilik jamiyati mavjud bo’lganda vujudga keladi va amal qiladi.

"Iqtisodiyot asoslari va nazariyasi" fani iqtisodiy qonunlarni quyidagi guruhlarga turkumlaydi:

1. 
   Umumiy iqtisodiy qonunlar — kishilik jamiyati rivojlanishining barcha bosqichlarida amal qiladi. Masalan, vaqtni tejash qonuni, ehtiyojlarning tez o’sib borish qonuni, takror ishlab chiqarish qonuni, ishlab chiqarish munosabatlarining ishlab chiqaruvchi kuchlar xususiyati va rivojlanish darajasi mos kelishi qonuni va boshqalar;
   
2. 
   Xususiy yoki davriy iqtisodiy qonunlar — insoniyat jamiyati taraqqiyotining ma’lum bosqichlarida amal qiladi. Masalan, talab qonuni, taklif qonuni va qiymat qonuni;
   
3. 
   Maxsus o’ziga xos iqtisodiy qonunlar — alohida olingan iqtisodiy tizim sharoitida amal qiladi. Masalan, qo’shimcha qiymat qonuni.
   

Umumiy iqtisodiy qonunlar ijtimoiy taraqqiyot qonunlari sifatida, ularni belgilovchi boshqaruvchi qonunlar sifatida namoyon bo’ladi va har bir tarixiy bosqichda ularning roli o’zgarib boradi.

Umumiy iqtisodiy qonunlarni bilish, yaxlit va keng ma’noda Iqtisodiyot asoslari va nazariyasi fani predmetini aniqlashda muhim ahamiyatga egadir.

Iqtisodiy qonunlar bilan bir qatorda Iqtisodiyot asoslari va nazariyasi fani iqtisodiy jarayonlarning alohida tomonlarini tavsiflaydigan iqtisodiy kategoriyalarni (ilmiy tushunchalarni) ham ta’riflab, ularning mazmunini ochib beradi.