O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

barcha boshqa huquqlarning - shaxs, oila va jamiyat huquqlarining tan 
olinishini o’z ichiga oladi. 
Davlatni shaxs va jamiyat ustidan turuvchi mustaqillik 
8
История политических учений. М.: Политиздат. 1971. 181-bet. 
9
Qarang: Гегель. Философия права. -М., 1990. 95-bet. 

---

235 
darajasiga ko’tararkan, Gegel davlat mavjudligining fuqarolik jamiyati rivojidan oldin ro’y 
beri-shini isbotlaydi. Marks Gegelning davlat to’g’risidagi ta’-limotining bosh kamchiligani 
aynan shu da’voda ko’rgandi. Zero, jamiyat rivojining mahsuli bo’lgan davlatdan jamiyat 
oldin vujudga kelgan. To’g’risi, bizning nazarimizda, Ge-gel ham umuman jamiyat 
tushunchasi bilan bir xil bo’lmagan fuqarolik jamiyati haqida gapiryapti. 
Gegelning fikriga ko’ra, 
davlat ijtimoiy hayotning eng takomillashgan 
tashkiloti bo’lib, unda hamma narsa ro’yobga chiqqan erkinlik saltanatidan 
iborat huquqiy asosga quriladi.
Siyosiy-huquqiy nazariyalar rivoji tarixini ayniqsa huquqiy davlat va fuqarolik 
jamiyati qurilishini o’rganish nuqtai nazaridan ko’rib chiqar ekanmiz, marksizm-leninizm 
klassiklari nuqtai nazariga to’xtalmaslikning iloji yo’q. 
Marks davlat va huquqqa o’zi ta’riflagan ijtimoiy taraqqiyotning sinfiyligi 
nazariyasidan kelib chiqib qarardi. Ushbu nazariyaga muvofiq jamiyat sinfsizlik holatiga 
o’tish jarayonida sinflarning yo’qolishi bilan davlat va huquq ham yo’qolib ketadi. Burjua 
davlati va huquqining o’zaro nisbatini tahlil etarkan, Marks yuridik qonunni ham sinfiy 
jamiyat moddiy ishlab chiqarish munosabatlarining ifodachisi sifatida isbotlashga urinadi. 
U, qonunchilik faqat iqtisodiy munosabatlar taqozo etadigan talablarni qayd etadi, deb 
hisoblardi. Odamlar o’rtasida muayyan ijtimoiy-iqtisodiy tuzumga mos ravishda tarixan 
tarkib topgan o’zaro munosabatlarni qay darajada? aks ettirish esa - davlatga bog’likdir. 
Marks, qonunlar ma’qullaydigan, ularda ifodalanadigan ijtimoiy munosabatlar vaqti 
«ijtimoiy ishlab chiqarish usuli bilan hamohang bo’lgandagana qonunlar haqiqiy kuchga 
ega bo’la oladi»,
10
- deb yozadi. 
Iering, Ellinek, Dyugi, Ornu, Paund, Spenser va boshqalar timsolida Rarbiy Ovrupo 
ilg’or siyosiy-huquqiy tafakkuri o’z davri nuqtai nazari va o’tmish yillar tajribasi nuqtai 
nazaridan huquqiy davlat nazariyasi unsurlarini charxlab borardi. Sub’yektiv baholar 
tafsilotiga berilmay gapiradigan bo’lsak, mualliflarning ko’pchiligi