|
Empirik bilish. Empirik bilishga asoslangan bilish yo'nalishi empirizm sanaladi. Bu yo'nalish bilishning ya- gona manbayi sifatida jonli kuzatishni, sezgi a’zolari orqali olingan bilimni, tajribani e’tirof etadi. Bunday bilim mazmu- ni tajriba bergan malumotlarni tavsiflashni o‘z ichiga ola- di. Demak, empirik bosqichda jonli kuzatish yetakchilik qiladi. Ratsional moment va uning shakllari (hukm, tushun- cha va boshq.) ishtirok etadi, lekin jonli kuzatishga nisba- tan orqa planda turadi. Unga ko'makchilik vazifasini ba- jaradi. Shuning uchun ham o‘rganilayotgan obyekt jonli kuzatishga berilgan belgilari asosida talqin qilinadi. Fakt- larni yiglsh, ularni dastlabki umumlashtirish, kuzatish va eksperiment ma’lumotlarini tavsiflash, ularni tasniflash va boshqa faktlarga asoslangan faoliyat empirik bilishning asosiy xususiyatlari sanaladi.
Empirik tadqiqotlar bevosita (oraliq uzvlarsiz) obyektga
yo'naltiriladi. Bu obyektlarni qiyoslash, olchash, kuzatish, eksperiment, analiz, induksiya usullari asosida o'zlashtiradi. Uning eng muhim elementi fakt sanaladi.
Har qanday ilmiy tadqiqot faktlarni to‘plash, sistemaga solish va ularni umumlashtirishdan boshlanadi. Fan taraq- qiyotida faktlarning ahamiyati kattadir. Shuning uchun ham V.I. Vernadskiy: «Ilmiy faktlar ilmiy bilim va ilmiy tad- qiqotlarning bosh mazmunini tashkil qiladi. Ular asosida empirik umumlashmalar qilish, muayyan ilmiy faktlar siste- masini ajratish mumkin», - degan edi.
Faktlar ilmiy tadqiqot uchun asos bolib xizmat qilishiga qaramasdan, uning quliga aylanmaslik kerak. Har qanday fakt subyekt tomonidan konseptuallashtirilgan, muayyan nazariy tasawur bilan singdirilgan boladi. Shuning uchun malum miqdordagi faktlarni to'plab, ularni muayyan kon- septual sistemaga birlashtirish lozim boladi. Tadqiqotchi ko‘r-ko‘rona faktlarni izlamaydi. Faktlarni to'plashda malum bir maqsaddan, vazifadan, g'oyadan kelib chiqadi.
Shunday qilib, empirik tajriba hech qachon, ayniqsa, hozirgi zamon fanida ko‘r-ko‘rona bolmaydi. U nazariya bilan rejalashtiriladi. Shuning uchun faktlar doimo nazariy yukka ega boladi. Fanning boshlanishi, uning tayanch nuqtasi yalang'och faktlar emas, balki nazariy sxemalar, borliqning konseptual sinchlari sanaladi. Ular abstrakt obyektlar (ideal konstruktlar), konseptual modellar va boshqalardan iborat boladi.
Uaytxed ilmiy bilish ikki qatlamning birlashuvidan iborat ekanligini talddlaydi: ulardan birinchisi konkret kuzatish yordamida olingan bevosita borliq faktlari, ik- kinchisi ularning kontseptuallashtirilgan faktlaridan iborat. Birinchisini kuzatish qatlami, ikkinchisini konseptual qatlam tashkil qiladi. Birinchisi doimo ikkinchisidagi tush- unchalar yordamida tavsiflanadi.
Ko'rinadiki, nazariyadan ajralgan quruq faktlar ilmiy qimmatga ega bolmaydi. Faktlardan ajralgan nazariya ham bolishi mumkin emas.
Ko‘p adabiyotlarda «metod» va «usul» atamalari bir xil ma’noda qollaniladi. Ayrim mualliflar esa usulni metod- ning tarkibiga kiruvchi qism sifatida tushunadilar. Bun- day vaqtda metod bir qancha tadqiq usullaridan tashkil topgan murakkab bilish yo'lini ifodalaydi. Darhaqiqat, har bir metod o‘z tadqiqot usullari bilan bir-biridan farq qiladi. Empirik metod ham butunlik sifatida quyidagi usullarni o‘z ichiga oladi: 1) kuzatish; 2) eksperiment; 3) qiyoslash.
Tilshunoslikda empirik metodga asoslangan tilshunos- lik tavsifiy tilshunoslik deyiladi.
Tavsifiy tilshunoslikda har qanday tadqiqotning ibtido- si kuzatish sanaladi. Sezgi a’zolari orqali kuzatishga beril- gan faktik materiallar yig‘iladi.
Kuzatish jarayonida o'rganilayotgan obyektning faqat tashqi belgilari haqidagi bilimgagina emas, balki uning muhim xossalari va munosabatlari haqida ham bilimga ega bolamiz.
Empirik bilishda eksperimentning ham o‘rni beqiyosdir. O'rganilayotgan obyektni muayyan sharoitda, malum vos- italarni qo“Hagan holda, alohida ajratib tadqiq etishga e’tibor qaratiladi, Masalan, paxta navini yetkazish, uning tolasi sifatini aniqlash va h.k.
Lingvistik tadqiqotlarda ham bu usul katta ahamiyatga ega. Masalan, tovushlarning akustik-artikulatsion belgi- larini kuzatish usulida aniqlash qiyin kechgan hollarda eksperimental usulga murojaat qilinadi.
Shuningdek, empirik bilishda qiyoslashning ham aha- miyati katta. Har qanday shaxs yangi o'rganilayotgan obyektni oldin o'rganilgan obyektga qiyoslaydi. Ular o'rtasi- dagi o'xshash va farqli tomonlami aniqlaydi. O'rganilayotgan obyekt boshqalari bilan o'xshash belgilari asosida muayyan sinflarga birlashtiradi, farqli belgilari asosida esa sinf tarki- bida uning o'ziga xos xususiyatga ega ekanligini belgilaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
