O'zbekiston respublikasi ™ '3us talim vazirligi \t universiteti

Dialektik metod. Tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqi- yotining umumiy qonuniyatlarini e’tiborga oluvchi metod- dir. Bu metod XVIII asrdan boshlab, tabiiy fanlarda ro‘y ber- gan katta o'zgarish va bu o‘zgarishning shu kunga qadar borliqni metafizik o'rganishga zarba berishi natijasida may- donga keldi. Tabiatshunoslikda metafizik tasawurga Kant- ning tabiiy nazariyasi, Lomonosovning moddaning saqla- nish va harakat qonuni qattiq zarba berdi. Bu kashfiyotlar tabiatda o'zgarmaydigan hech narsa yo'qligini isbotladi. Ayni paytda, ular falsafiy qarashlarga ham o'z ta’sirini ko'rsatdi. XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida falsafa tarixida Gegel dialektik taraqqiyot nazariyasini olg'a suradi.

Gegelning rivojlanish va o'zgarish haqidagi nazariyasi dialektika va dialektik metodning shakllanishiga zamin yaratdi. Gegel dialektikasi butun tarixiy va ruhiy olamni jarayon, ya’ni uzluksiz harakatda, rivojlanishda, o'zgarish- da, yangilanishda ekanligini e’tirof etdi. Bu o'zgarishlar, rivojlanishlar, yangilanishlarning manbayi sifatidagi ichki zidlanishlar deb qaraldi.

Tabiat va jamiyatning ana shunday rivojlanish, o'zgarish, yangilanish jarayonlarini ochib berishda, ya’ni dialektikani o'rganishda qo'llaniladigan metod dialektik metod sanaladi.

Dialektik metod quyidagi muhim belgilari bilan xarak- terlanadi:

1. 
   olamga o'zaro munosabatda bo'lgan uzvlardan tash­kil topgan butunlik sifatida yondashadi;
   
2. 
   obyektga doimiy o'zgarish holatida, harakatda, rivojla- nishda, yangilanishda deb qaraydi;
   
3. 
   dialektik metod tabiat rivojlanishini sezilmas va sekin- asta ro“y beruvchi miqdor o'zgarishlarini sifat o'zgarishlariga olib keluvchi jarayon sifatida baholaydi.
   

Dialektik metod metodologik asos bo'lgan tilshunoslik, eng avvalo, o'rganilayotgan obyektda mavjud bo'lgan umumiylik-xususiylik dialektikasini til-nutq zidlanishi asosida, uning bo'linuvchanlik tabiatiga ega bo'lgan nis- biy butunlik ekanligini uzviy tahlil metodini qo'llagan hol- da, ichki tarkibiy qismlari o'rtasidagi ziddiyatlarni oppozi- tiv metodni qo'llagan holda ochib beradi. Tilga doimo rivojlanishda, o'zgarishda bo'lgan butunlik - sistema si­fatida qaraydi.